Алтайдын Чолмоны

Айткан сӧзи недеҥ де баалу…

04.10.2019

«Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакциязына башка-башка ӧйлӧрдӧ кӧп улус бичиген. Олордыҥ јербойынаҥ бичиген солун бичимелдери, калык ортозынаҥ эткен јетирӱлери јогынаҥ газет кӧпти јылыйтар эди. Онойдо ок тӧрӧл газедиске су-алтай тилле кӱӱн-санаазын, ӧскӧ дӧ солун керектерди бичип турган улус јылдаҥ јылга астап турган айалгада ондый авторлорыс недеҥ де баалу ла мактулу. Ӧткӧн чактыҥ 90-чы јылдарынаҥ ала газетке бичимелдерин Елизавета Юрьевна Кучияк экелип баштаган ла бӱгӱнги кӱнге јетире ол автор болуп, 25 јылга улай газетле колбу тудат.

Елизавета Юрьевна јӱрӱминде сӱреен јилбиркек, эрчимдӱ ле јайалталу кижи болуп јат. Оныҥ јаш тужындагы талдаган јолын да, јаандап-јажап келеле, эткенин-тутканын кӧрзӧбис — бу тегин кижи эмес. Газетке бичиген баштапкы бичимелдери ортодо оныҥ јаш ӧйи керегинде сӱрекей јилбилӱ статьязын аҥылаар керек. Ол «Алтайыма тартылып…» деп атту чыккан эди. Туулу Алтайыстыҥ ол тушта Шабалин аймактыҥ болгон, эмди Чамал аймактыҥ Ӱстиги-Куйум јуртында чыккан кыс јирмезинчи чактыҥ јетенинчи јылдарында бойыныҥ кӱӱниле черӱге барган. 1979-1981 јылдарда Балтийский флотто радиотелеграфист болуп, јуучыл молјузын бӱдӱрген. Е. Ю. Кучияк Јуучыл-талайчы флоттыҥ ветераны, Балтийский флоттыҥ запастагы старший матросы болгоныла јолду оморкойт. Бу статья да, оныҥ кийнинде де бичилгендери автордыҥ соныркагын, не-немени лапту кӧрӧр-угарын, ич-кӱӱниниҥ тереҥин, јилбилӱ этирте бичиир аргазын кӧргӱзет.

Ӱредӱзиле алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи Елизавета Юрьевнаныҥ бичигенинеҥ, бӱдӱрген керектеринеҥ, ӧткӧн јолдорынаҥ кӧрзӧҥ, оныҥ јилбиркебей, соныркабай турганы, байла, јок деп, јолду сананарыҥ. «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте алты јыл кайра кепке базылып чыккан «Аргымак-2» деп куучынла кычыраачылар соныркап танышкан болор. Озодо олјого барган уулчак јаанайла, аргымакка минип, Алтайына бурылганы текши јарлу. Је ол олјого јӱрӱп, азыраган адалу, айылданган ӱйлӱ болгоны, ойто кайра барганы ла ондо божогоны керегинде карыкчалду кеп-куучын айдылбаган. Ол керегинде Елизавета Юрьевнаныҥ ӱренчиги Алексей Суразаков Апшыйактуда јааназынаҥ укканын ӱредӱчизи ле ӱренчиги газетке бичигендер.

«Монгол баатыр кыс Вера» деп атту эске алынышта Е. Кучияк талайчы черӱде тужында Москвадагы аэропортто солун туштажузы керегинде бичиген. Оныҥ бастырага јуук бичимелдери кепке базыларга белетелген бичикте чыгып јаткан учун, олордо не керегинде айдылганын такыптаҥ айтпайын. Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу ӧйинде монголдор Кызыл Черӱге сӱреен кӧп болужын јетирип, гран ажыра аш-курсак, кеп-кийим экелгендер. Монгол кыстыҥ Совет Союзта чыкканы ла мындагы солун салымы керегинде кычырарга јилбилӱ болуп јат. Автордыҥ јӱрӱмде болгон чын учуралдар керегинде очерк кептӱ бичигени, ого ӱзеери оныҥ бойыныҥ геройлорыныҥ салымын, ич-кӱӱнин јуук алынып, чындык ла јакшы бичигени кычыраачыныҥ јӱрегине тыҥ томулат. Мында, байла, геройдыҥ јӱрӱмин, санаа-кӱӱнин автор бойыныҥ кажы ла сӧзин ич-кӧгӱстиҥ јылузыла тирилтип бичигени јаан камаанду туру.

Елизавета Юрьевна јерлештери керегинде јылу ла кӧӧрӧм сӧстӧр таап, база бичиген. Ӱлгерчи ӱредӱчи Татьяна Чанчибаева, јайалталу бијечи-хореограф Айана Шинжина, бойыныҥ ӧйинде институтта кожо ӱренген озочыл ӱредӱчи Маҥылай Тодошева, талайчы флотто кожо турган ӱӱрелери керегинде бичимелдери јӱректиҥ јылузыла, ару кӱӱнле бичилгениле аҥыланат, кычыраачыны соныркадат. Ол ӱредӱчи ижиндеги фольклорды ӱредеринде, балдарды кычырарына јилбиркедеринде ченемелиле де газеттиҥ бӱктеринде ӱлешкен.

Елизавета Юрьевнаныҥ тирӱ јӱректӱ, соныркак, су-алтай ла чечен тилдӱ журналист болгон јайалтазыла коштой ӱлгер бичиир јайалтазын темдектеер керек. (Журналист деп ӧнӧтийин чокымдадым: Елизавета Кучиякка ондый ат окылу адалбаганы јӱк ӧйдиҥ сурагы деп бодойдым…). Оныҥ ӱлгерлери акту, ару кӱӱнинеҥ, јӱрегиниҥ кычырузыла бичилгениле аҥыланат, кычыраачыны онызыла бактырат. «Алтай баатыр Польшада» деп ӱлгерин карган энези Камдачак Марчиновнаныҥ јаан уулы Сеулеков Макит Малаевичке учурлаган. Макит Малаевич Европаны фашисттердеҥ јайымдап, Польшаныҥ јуу-чакту јалаҥында јеҥ јастанып јыгылган. Автордыҥ карган энези ак-јарыктаҥ барардыҥ барганча, уулын сакыган, кӧстиҥ јажын кӧп тӧккӧн. Елизавета Юрьевна карган энезиниҥ ачузын тереҥ сезип, оҥдоп јӱрген ле соҥында бу ӱлгерин чӱмдеген. Ол «јажыл бӱткен» Алтайыныҥ келер ӧйи, «кара башту» албатызыныҥ салымы керегинде санааркап, сананып јӱргенин «Алкыш сӧс», «Сагышла болбос, салымла болор» ло ӧскӧ дӧ ӱлгерлеринде ачык айдат. Ол ок ӧйдӧ Елизавета Кучияк ич-кӧрӱмиле, јӱрген јӱрӱмиле интернационалист болуп артат ла онызын кӧп бичимелдери керелейт…

Е. Ю. Кучияк бир кезек ӧйгӧ редакцияга кирбей, кӧскӧ кӧрӱнбей барган. Угар-кӧрӧр болзо, ол Барнаулда ич-кӧгӱстиҥ семинариязында тӧрт јылга ӱренип барган болуптыр. Бистиҥ ортобыста кажы ла кижи кудайлыктыҥ јолына бурылып, ич-кӧгӱс бедирениште јӱрбей јат. Байла, ондый тыҥ кӱӱн-тап база да тегин кижиге келбей јат. Елизавета Юрьевна онойып, кудайдыҥ сӧзиле орус та тилле, алтай да тилге кӧчӱргениле лапту танышканы сезилет. Ол кудайлык бичиктерде јаҥыс ла кудай керегинде, бу ӱредӱ керегинде билип алган эмес. Олордо тӱӱкилик, филологиялык ла кижилик учурлу байлыктар база барын ол тереҥ сезип бичийт.

Елизавета Юрьевна јаҥыс ла «Алтайдыҥ Чолмоны» газетке бичиген эмес. Оныҥ јилбилӱ ле јакшынак бичимелдери «Звезда Алтая» газетте ле Чамал аймактыҥ «Чемальский вестник» газединде јарлалган. Ол орус та, алтай да тилдерле теҥ-тай мӧрлӱ бичинип туру. Бистиҥ газеттиҥ јайалталу авторын, газеттиҥ редакциязыла јирме беш јылдыҥ туркунына колбу тудуп, јилбилӱ бичимелдер бичип турганы учун, кычыраачылардыҥ ла ӧмӧликтиҥ адынаҥ акту јӱректеҥ уткуп, база да кӧп солун бичимелдер кӱӱнзейдис! Билезине, бала-барказына ырыс-кежик, амыр теҥери кӱӱнзейдис!

Н. БЕЛЬЧЕКОВА

ФОТОЈУРУКТА: Елизавета Юрьевна барказыла