Алтайдын Чолмоны

Эл Курултай: баштапкы сессия ӧткӧн

04.10.2019

Алтай Республиканыҥ парламентиниҥ јетинчи тудуузыныҥ баштапкы сессиязы ӱлӱрген айдыҥ 1-кы кӱнинде ӧтти. Эл Курултайдыҥ Регламенти аайынча, оны јажыла эҥ јаан депутат, Алтай Республиканыҥ депутадына КПРФ-тыҥ тооломы аайынча тудулган Еликпай Аманчин ачкан.

Сессияныҥ ижинде Алтай Республиканыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели Олег Хорохордин, РФ-тыҥ Федерация Совединиҥ председателиниҥ ордынчызы, «Единая Россия» партияныҥ Генеральный совединиҥ качызы Андрей Турчак, Федерация Совединиҥ турчылары Татьяна Гигель ле Владимир Полетаев, Государстволык Думаныҥ депутаттары Иван Белеков ло Родион Букачаков, АР-дыҥ башкарузыныҥ турчылары, бӱдӱреечи федерал јаҥныҥ бистиҥ тергееде башкартуларыныҥ јаандары, республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧриниҥ башкараачылары ла депутаттар Советтериниҥ јаандары, јашӧскӱримниҥ парламентиниҥ турчылары, јондык биригӱлердиҥ ле текши јетирӱлер эдер республикан эп-аргалардыҥ чыгартулу улузы турушкан.

Сессияныҥ ижи башталганын јарлап, Еликпай Аманчин депутаттарга уткуулду сӧслӧ баштанган: «Бис ончобыс талдаштарды ӧдӱп, Алтай Республиканыҥ депутаттары боло бердибис – деп, ол айткан. – Политикалык кандый да кӧрӱмдӱ болзобыс, бисти ончобысты бир амаду бириктирип јат, ол – республикабыстыҥ статузын корыырга ла оныҥ ӧзӱмин јӧмӧӧргӧ, башка-башка укту албаты-јоныныҥ јадын-јӱрӱмин јарандырарга ончо арга-кӱчисти берип иштеери. Бистиҥ јӧптӧгӧн јасактар аайынча республиканыҥ эл-јоны јадар.» Эл Курултайдыҥ бу тудуузы молјолгон ижин каруулу бӱдӱрген, республиканыҥ бӱдӱреечи јаҥыла јӧптӱ иштеген, албатыныҥ јилбӱлерин баштапкы јерге тургускан тоомјылу ла чыдалду јаҥ болор деп ижемјизин депутат угускан.

Алтай Республиканыҥ депутаттарын тудар быјыл сыгын айдыҥ 8-чи кӱнинде ӧткӧн талдаштардыҥ турулталары керегинде јетирӱни јуунда АР-дыҥ Талдаачы кӱреезиниҥ председатели Дмитрий Степанов эткен. Парламенттиҥ 7-чи тудуузыныҥ депутаттарын тудар талдаштар јасак аайынча ӧткӧнин, оныҥ турулталарыла 41 депутат тудулганын ол айткан.

Талдаштарда турушкан партиялардаҥ беш биригӱ ӱнбереечилердиҥ 5% ажыра јӧмӧлтӧзин алып, мандаттар ӱлежеринде турушкан. Онойдо, «Единая Россияга» (талдаштарда бу партияны 27 649 ӱнбереечи јӧмӧгӧн) 4 мандат келишкен ле партияныҥ тооломы аайынча Татьяна Гигель, Айдар Мызин, Сергей Тимошенский ле Борис Бидинов депутаттыҥ мандадын алган. КПРФ-ка (23 860 ӱн) база 4 мандат келишкен ле олор Виктор Ромашкинге, Юрий Кымындыновко, Еликпай Аманчинге ле Елена Цуприковага табыштырылган. ЛДПР-дыҥ (9733 ӱн) бир мандады Дмитрий Софроновко, «Родина» партияныҥ (4 350) бир мандады Олег Добрынинге ле «Справедливая Россия» партияныҥ (4 293) бир мандады Александр Груздевке берилген.

30 кижи депутатка бир мандатту округтарда јеҥӱ алып тудулган.

Парламенттиҥ качылыгына, мандат камызына, чоттоор камызына, Регламент аайынча иштеер бӧлӱкке тудулгадый улусты сессияны белетеген тӧзӧмӧл комитеттиҥ адынаҥ оныҥ председатели Владислав Рябченко адаган.

Депутаттар ачык ӱнберишле качылыкка Алена Казанцеваны (14-чи округ), Елена Цуприкованы (КПРФ) ла Рустам Байдалаковты (17-чи округ) туткандар.

Мандат камыска беш депутат тудулган, олор – Герман Чепкин (5-чи округ), Мария Демина (7-чи округ), Петр Букач (1-кы округ), Дмитрий Софронов (ЛДПР), Михаил Коновалов (13-чи округ).

Чоттоор камыска Ольга Волосовцева (15-чи округ), Юрий Кымындынов (КПРФ), Мария Кабудыкова (26-чы округ), Сергей Мазалов (29-чы округ) ло Олег Добрынин («Родина») кирген.

Регламент аайынча иштеер бӧлӱкке тудулган депутаттар – Михаил Терехов (28-чи округ), Виктор Ромашкин (КПРФ), Аскар Тулебаев (4-чи округ), Олег Добрынин («Родина»), Айдар Мызин («Единая Россия»).

Сессияда кӧрӱлген тӧс сурактардыҥ бирӱзи республиканыҥ парламентиниҥ башкараачызын тудары болгон.

Эл Курултайдыҥ председателиниҥ јамызына кандидат эдип јуунда эки кижи адалган, олор – мынаҥ озо тудууда парламенттиҥ спикери болгон Владимир Тюлентин ле 8-чи округтаҥ депутатка тудулган Сергей Кухтуеков.

Јажытту ӱнбериште сессияныҥ ижинде турушкан 40 депутаттаҥ 20 кижи ӱнин Владимир Тюлентин учун берген, 6 кижи Сергей Кухтуековты јӧмӧгӧн. База 14 бюллетеньде кандый да темдек јок болгон, олор чындык эмес деп чотолгон. Јеҥӱ аларга депутаттардыҥ текши тоозынаҥ тал-ортозынаҥ ас эмес, бистиҥ учуралдар 21-деҥ ас эмес јӧмӧгӧн ӱн керек. Эл Курултайдыҥ јаанын тудары бӱтпей калган. Јуунда тыштанар ӧй јарлалып, «Единая Россияныҥ» фракциязы ылтам јуундажып барган.

Парламентке баштапкы катап тудулган «јиит» депутаттарга ӱнбериште ары да, бери де јайылбай, араайынаҥ унчыкпай отурып артар арга јок, кӱӱнин чокым чыгара айдар керек, база «фракция» не дегени керегинде бу баштапкы «ӱредӱ» болгон болор.

Эл Курултайдыҥ јаанын тудар экинчи ӱнберишке ол ло кандидатуралар адалган. Шӱӱжӱ ӧйинде Владимир Тюлентинди јӧмӧӧр сӧсти Александр Груздев, Григорий Пильтин, Виктор Ромашкин, Артур Кохоев айткандар. Ол куучындарда республикада јасакчы ла бӱдӱреечи јаҥдардыҥ јӧптӱ ле турулталу ижиниҥ јаҥжыгулары, В. Н. Тюлентинниҥ парламентти башкарарында ла улусла иштееринде јаан ченемели, республиканыҥ ичкери ӧзӱмин кичеери керегинде айдылган. Азыйдагы чылап иштеерге јарабас, мындый арга болбозын баштапкы ӱнбериш кӧргӱскен деп, Айдар Мызин темдектеген.

Катап ӧткӧн ӱнбериште Владимир Тюлентинди парламенттиҥ башкараачызына тудары учун 24 депутат ӱнин берген, Сергей Кухтуековты 8 депутат јӧмӧгӧн.

Мынайып, республиканыҥ јасакчы јаҥыныҥ јаанына Владимир Николаевич Тюлентин тудулган.

Сессия анайда ок Алтай Республиканыҥ парламентинеҥ РФ-тыҥ Федерация Совединде иштеер чыдулу кижини туткан.

Сенатордыҥ јамызына кандидаттар болуп ӱч кижи адалган – Татьяна Гигель («Единая Россия»), Мария Демина (КПРФ) ла Аскар Тулебаев (кандый да партияга кирбей турган депутат, оныҥ кандидатуразын тогус депутат јӧмӧгӧни сессияда айдылган).

Олордыҥ кажызына ла Федерация Совединде ижин канайда кӧрӱп турганы керегинде айдар сӧс берилген. Шӱӱжӱ ӧйинде Татьяна Гигельдиҥ кандидатуразын јӧмӧгӧн сӧсти Госдуманыҥ депутады Иван Белеков, республиканыҥ бӱдӱреечи јаҥынаҥ сенатор болуп иштеген Владимир Полетаев, депутаттар Алена Казанцева ла Сергей Тимошенский айткандар. Мария Деминаныҥ ла Аскар Тулебаевтиҥ депутаттардыҥ кала ла республика кеминдеги Советтеринде ижиниҥ јаан ченемелин Виктор Ромашкин темдектеген.

Јажытту ӱнбериштиҥ турулталарыла, Татьяна Гигель учун 24 депутат ӱнин берген, Мария Деминаны 6 депутат ла Аскар Тулебаевти 8 депутат јӧмӧгӧн.

Мынайып, Россия Федерацияныҥ Ӱстиги палатазында Алтай Республиканыҥ јасакчы јаҥынаҥ чыдулу кижи – сенатор болуп келер беш јылга иштеерине Татьяна Анатольевна Гигель катап тудулган.

Республиканыҥ парламентиниҥ башкараачызы да, тергеениҥ јасакчы јаҥнаҥ сенатор до депутаттардыҥ ортозынаҥ талдалып тудулат. Бу јамыларга кандидат болорго озо баштап кыйалтазы јогынаҥ талдаштарды ӧдӱп, Эл Курултайдыҥ депутадына тудулар керек. Владимир Тюлентин де, Татьяна Гигель де чыккан-ӧскӧн лӧ иштеген јеринеҥ Эл Курултайга депутат болуп кӧп катап тудулган. Т. А. Гигельди мынаҥ озо иштеген 6-чы тудууныҥ депутаттары 2014 јылда Эл Курултайдаҥ сенатор эдип туткан. Федерация Совединде ол аграрно-продовольственный политика ла ар-бӱткенниҥ байлыктарын тузаланары аайынча комитетте иштеген.

Сессияда Алтай Республиканыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели Олег Хорохордин Владимир Тюлентинди ле Татьяна Гигельди уткуп, ижинде једимдер кӱӱнзеген.

Алтай Республиканыҥ парламентинде келер беш јылга иштейтен депутаттар политикалык кӧрӱмиле, јажыла, иштеген ижиле не улус болгоны кычыраачыларыска, байла, јилбилӱ болор. Мандат камыстыҥ председатели Герман Чепкинниҥ јетиргениле, 25 депутат «Единая Россия» партияныҥ тергеелик бӧлӱгиниҥ турчылары болуп јат, 7 депутат —КПРФ-тыҥ республикан бӧлӱгине кирген улус, 1 депутат –ЛДПР-дыҥ, 1 депутат «Родина» партияныҥ ла 1 депутат «Справедливая Россия» партияныҥ турчызы. Ижи токтодылган «Партия дела» деген партияныҥ турчызы – бир кижи. Кандый да политикалык партияларга кирбей турган депутаттардыҥ тоозы 6 кижи.

41 депутаттаҥ 32 кижи (80%) Алтай Республиканыҥ депутадына баштапкы катап тудулган.

32 депутат эр улус ла 9 депутат эпшилер. Алтай Республиканыҥ парламентиниҥ бастыра јети тудуузын ајарып кӧрзӧ, быјылгы тудуу депутат эпшилер эҥ кӧп болгоныла аҥыланат. Бого јуук кӧргӱзӱ јӱк 1997 јылда, Эл Курултайдыҥ экинчи тудуузында болгон, ол тушта 8 эпши талдаштарда јеҥип, депутат болуп чыккан.

Ӱредӱ јанынаҥ алза, 36 депутат бийик ӱредӱлӱ, 4 депутат аҥылу орто ӱредӱлӱ ле бир депутат – орто ӱредӱлӱ. Быјылгы тудууныҥ 3 депутады билимдердиҥ кандидаттары болуп јат, ол тоодо бир кижи –юридический билимдердиҥ кандидады, бир кижи тӱӱки билимдердиҥ кандидады ла база бир кижи –биологиялык билимдердиҥ кандидады.

Депутаттардыҥ орто јажы – 45 јаш. 15 депутат (36,6%) –29-таҥ 37 јашка јетире улус, 10 депутат (24,4%) – 40-нӧҥ 49 јашка јетире, 8 депутат (19,5%) — 50-неҥ 59 јашка јетире, 8 депутат (19,5%) – 60 ла оноҥ јаан јашту улус. Эҥ јаан јашту парламентарийге 68 јаш ла эҥ јииди – 29 јашту.

Угы аайынча кӧрзӧ, 21 депутат (51%) – орустар, 15 депутат (37%) – алтайлар, 4 депутат (10%) – казахтар ла бир депутат – телеҥит, ас тоолу калыктардыҥ чыгартулу кижизи.

Иштеген ижи аайынча кӧрзӧ, 9 депутат јасакчы (чыгартулу) јаҥда, 3 депутат партийный јаҥдарда ла 1 депутат јондык биригӱлерде иштеген улус. Јурт ээлемде иштеген депутаттар – 4 кижи, агаш ээлемде – 2 кижи, акча-манатла колбулу бӧлӱкте – бир кижи, энергетикада – бир кижи, ЖКХ бӧлӱкте – бир кижи, су-кадыкты корыырында –2 кижи, ӱредӱликте ле билимде – 4 кижи, иштиҥ ӧскӧ бӧлӱктеринде – 13 кижи.

13 депутат предприятиелердиҥ, организациялардыҥ, учреждениелердиҥ башкараачылары болгон улус, 7 депутат – аргачылар, 4 депутат – јербойында бойы башкарынып јадар јаҥдардыҥ ишчилери, 3 депутат – государстволык јамыда иштегендер, 2 депутат – партиялардыҥ тергеелик бӧлӱктериниҥ ле јондык биригӱлердиҥ башкараачылары, 2 депутат – текши јетирӱлер эдер эп-аргалардыҥ ишчилери, 2 депутат – Госдуманыҥ депутаттарыныҥ болушчылары, 2 депутат – ӱредӱчилер, преподавательдер. Алты депутат – удурумга иштебей турган улус.

Быјыл тудулган депутаттардаҥ 9 кижи Эл Курултайдыҥ мыныҥ алдында иштеген 6-чы тудуузыныҥ депутаттары болгон.

Эл Курултайдыҥ комитеттериниҥ јаандарын тудар ла ылтам кӧрӱлетен сурактарды шӱӱжер сессиязы бу ок неделеде ӧдӧри темдектелген.

Светлана КЫДЫЕВА