Канча болгонысты билерге…

08.10.2019

Ӱлӱрген айдыҥ 2-чи кӱнинде республикан башкаруныҥ туразында «Тооалышка јетире бир јыл»

деп адалган медиа-керек ӧткӧн. Мынайып, эл-јонныҥ 2020 јылда ӧдӧтӧн бастырароссиялык тооалыжына эрчимдӱ белетениш јарлалган деп айдарга јараар.

Видеоконференцияда Алтай Республиканыҥ экономикалык ӧзӱм ле ар-јӧӧжӧлик колбулар аайынча министриниҥ молјуларын удурумга бӱдӱрип турган Федор Ротарь, Государственный статистиканыҥ федерал службазыныҥ Алтай край ла Алтай Республика аайынча башкартузыныҥ јааныныҥ ордынчызы – Горно-Алтайскта иштиҥ, эл-јонныҥ ла айылдардагы ээлемдерди шиҥдеериниҥ статистиказы аайынча бӧлӱктиҥ јааны Валентина Горбунова, министерстволордыҥ ла ведомстволордыҥ, муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ администрацияларыныҥ чыгартулу улузы, республиканыҥ элбек јетирӱлер эдер эп-аргаларыныҥ журналисттери ле јондык турушкан.

Мынаҥ озо эл-јонныҥ тооалыжы 2010 јылда ӧткӧн эди. Ол тушта Алтай Республиканыҥ эл-јоныныҥ текши тоозы 206,2 муҥ кижи болгон.

Федор Ротарьдыҥ темдектегениле, калганчы тооалыштаҥ бери демографиялык, социально-экономикалык, этно-лингвистикалык ла миграциялык иштерде кӧп кубулталар болгон.

«Эл-јонныҥ тооалыжы јуртап јаткан эл-јонныҥ тоозы, национальный составы ла кандый тилдерле куучындажып турганы, ӱредӱзиниҥ кеми, ижи, јадып турган айалгазы керегинде јетирӱ берип турган окылу статистический кӧргӱзӱлердиҥ сок јаҥыс эп-аргазы болуп јат.

Мынаҥ ары оныҥ тӧзӧлгӧзине Россияныҥ ла тергеелердиҥ социально-демографиялык ӧзӱми керегинде јетирӱ алгадый параметрлер база кийдирилер» – деп, ол айткан.

Эл-јонныҥ тооалыжыныҥ кӧргӱзӱлерин Россияныҥ акча-манат аайынча министерствозы ла бӱдӱреечи јаҥныҥ органдары бастыра кеминде бюджеттерди белетеер тушта тузаланадылар. Эл-јоныстыҥ социально-демографиялык ла экономикалык айалгалары керегинде јетирӱлер јондыктыҥ ӧзӱминиҥ программалары јӱрӱмде канайда бӱдӱп турганын шиҥдеер арга берет.

Тооалышта туружары эмезе турушпазы кижиниҥ бойыныҥ кӱӱни туру. Ӧскӧ ороондорго кӧрӧ, Россияда тооалышта туружарынаҥ мойногон улусты кату каруузына тургузар деген неме јок. Је ороонныҥ эл-јоныныҥ бастырароссиялык тооалыжында эрчимдӱ турушканы эл-јонныҥ чын тоозы, Россияныҥ кандый јерлеринде јадып турганы, РФ-тыҥ субъекттеринде, муниципал тӧзӧлмӧлӧринде, калаларында ла јурттарында кандый јонјӱрӱм-экономикалык керектер болуп турганы керегинде јетирӱлер алар арга берип турганын ундыбас керек.

Тооалыштыҥ анкетазында чыккан јылы, гражданствозы, тӧрӧл тили, угы ла оноҥ до ӧскӧ јаҥжыккан сурактардаҥ башка јаҥы сурактар база болор. Ол тоодо ишјалыныҥ кеми, бойына керектӱ канча кире товар эдип алып турганы ла оноҥ до ӧскӧлӧри. Бу мындый сурактар эл-јонныҥ ижи-тожы керегинде чокым јурамал алар амадула кийдирилген.

Иштеп тургандардыҥ ла ишјоктордыҥ тоозын, ишмекчи миграцияла колбулу айалганы толо ло јарт билерге, керектӱ сурактар база болор.

Эл-јонныҥ бастырароссиялык тооалыжы 2020 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала 31-чи кӱнине јетире ӧдӧр. Алтай Республиканыҥ ыраак ла једерге кӱч аймактарында (ого Улаган ла Турачак аймактардыҥ бир канча јурттары кийдирилген) тооалыш эрте, 2020 јылдыҥ куран айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала 30-чы кӱнине јетире ӧдӧр.

2020 јылдыҥ тооалыжыныҥ тӧс јаҥыртузы – ороонныҥ улузына электронный тооалар листтерди государственный јеткилдештердиҥ бирлик порталында таҥынаҥ бойы толтырар арга берери болуп јат.

2020 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала 25-чи кӱнине јетире орооныстыҥ, госјеткилдештердиҥ порталында учетто турган кажы ла кижизи бойы таҥынаҥ интернет-тооалышты ӧдӧр аргалу. Ӱлӱрген айдыҥ 4-чи кӱнинеҥ ала 27-чи кӱнине јетире тооалыш јаҥжыккан эп-аргала ӧдӧр: эл-јонды тоого алаачылар квартиралар ла туралар сайын планшеттерлӱ базып, эл-јонго сурактарын берер. Республика ичинде кайда да 500-ке јуук тооалаачы иштеер. Кӱӱнзеген улус тооалаачы болор аргалу.

Анайда ок тооалыштыҥ стационарный участокторы иштеер. Тооалышта туружарга тургандар ары баштанар аргалу. 2020 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 28-чи кӱнинеҥ ала 31-чи кӱнине јетире улус јадып турган туралардыҥ 10 процентинде контрольный обход ӧдӧр. Мынызы эл-јонныҥ тоозыныҥ толо болгонын ла улус эки катап бичитпеген бе деп кӧрӧр амадула ӧдӧр.

«Эл-јонныҥ тооалыжыныҥ баштапкы турулталары 2020 јылдыҥ јаҥар айында јартала берер» — деп, бу јуунда айдылган.

Јуунныҥ туружаачылары анайда ок тооалыштыҥ јетирӱлик јеткилдежи керегинде јетирӱлерди база уккан. Газеттерде ле интернетте, радиодо ло телекӧрӱлтеде тооалышла колбой јартамал иш башталып калганы темдектелген.

Јуунныҥ учкары оныҥ туружаачылары эл-јонныҥ бастырароссиялык тооалыжын ӧткӱрери аайынча иштеп турган бастыра структураларды ӧмӧ-јӧмӧ иштеери аайынча тӱп-шӱӱлтелериле ӱлешкен.

К. ЯШЕВ

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина