Алтайдын Чолмоны

Парламент: комитеттердиҥ јаандары тудулат

08.10.2019

Алтай Республиканыҥ парламентиниҥ јаҥы тудуузыныҥ экинчи сессиязы ӱлӱрген айдыҥ 3-чи кӱнинде ӧткӧн.

Ол Эл Курултайдыҥ комитеттериниҥ башкараачыларын тударына учурлалган.

Сессияныҥ ижинде Алтай Республиканыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели Олег Хорохордин, Федерация Совединиҥ турчызы Татьяна Гигель, Государстволык Думаныҥ депутаттары Иван Белеков ло Родион Букачаков, республикан башкаруныҥ турчылары, федерал бӱдӱреечи јаҥныҥ бистиҥ тергеедеги башкартуларыныҥ јаандары, АР-дыҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧриниҥ јаандары ла депутаттар Советтериниҥ башкараачылары, јондык биригӱлердиҥ чыгартулу улузы турушкан.

Депутаттар парламенттиҥ тӧзӧмӧл-структуразын шӱӱжип јӧптӧгӧн. Эл Курултайдыҥ комитеттериниҥ тоозы мыныҥ алдында иштеген тудууда 6 болгон болзо, сессияны белетеери аайынча иштеген тӧзӧмӧл комитет олордыҥ тоозын 7-ге јетирер шӱӱлте эткен. Јаҥы тӧзӧлгӧн комитет туризмниҥ, аргачылыктыҥ, спорттыҥ ла јашӧскӱримниҥ сурактары аайынча иштеер. Анайда ок экономикалык, акча-манат ла калан политикалык комитеттиҥ јааныныҥ парламентте јаантайын иштеер ордынчызы депутаттардыҥ ортозынаҥ тудулар.

Комитеттердиҥ тоозын кӧптӧткӧниле  парламенттиҥ ижине чыгарган чыгымдар кӧптӧп јат, структура аайынча ӧскӧ шӱӱлтелер нениҥ учун шӱӱжӱге чыгарылбаган деп, КПРФ-тыҥ фракциязыныҥ јааны Виктор Ромашкинниҥ сурагына тӧзӧмӧл комитеттиҥ јааны Владислав Рябченко Эл Курултайдыҥ бу структуразы Алтай Республиканыҥ ӧзӱминиҥ программазына, ондо тургузылган сурактарды бӱдӱрерине эҥ артык келижип јат деп јартаган.

Ээчий сурак Эл Курултайдыҥ јааныныҥ ордынчызын, парламенттиҥ ижин тӧзӧӧри аайынча камыстыҥ башкараачызын тударына учурлалган. Тӧзӧмӧл комитет бу јамыга кандидат эдип Герман Чепкинди адаарда, КПРФ-тыҥ фракциязы Виктор Ромашкинди адаган.

Ӧткӧн сессияны депутаттардыҥ парламентте биригӱлери арга-чыдалын ченешкен, бойыныҥ кирезин кӧргӧн, иштеер аайын јарташкан сессия деп адаарга јараар. Тӧзӧмӧл сурактарды, јӧпсинбеген айалгаларды јартажарга ла јӧптӱ эрмек табарга јарым тӱш ӧй ӧткӧн.

Бу аайлашпастардыҥ тӧс шылтагын Виктор Ромашкин чыгара айткан.

«Парламентте јаантайын иштеер депутаттар кем болоры фракциялардыҥ башкараачыларыныҥ јуунында шӱӱжилип, кажы ла биригӱге канча јер берери (квота) Регламенттиҥ 4.1 статьязында чокым бичилген. Беш јыл мынаҥ кайра бу сурак јарым ла сааттыҥ туркунына јӧптӧлип калган. Ол тушта парламентте јаантайын иштеер тогус јердиҥ 6-зын 30 депутатты бириктирген «Единая Россия» фракция алган. Бир комитетти башкарары 3 кижилӱ  фракцияга, база бир комитет 2 кижилӱ фракцияга ла бир јер кандый да партияга кирбей турган депутаттарга берилген – деп, ол айткан. – Бӱгӱн дезе Регламенттиҥ бу некелтези бӱткӱлинче бузулган. Эҥ кӧп депутаттар кирген фракция јаантайын иштеер ончо јерлерди бойына аларга јат. Олордо 24 кижи, кандый бир суракты јӧптӧӧргӧ, 21 ле ӱн керек. Фракция ӱнин бирлик кӱӱнле берзе, ончо јерлер бир партияга келижер. Мыны јаратпаган депутаттар сессияныҥ ижин бузуп чыккан».

Бу депутаттардыҥ база бир некелтезин јуунда кандый да партияга кирбей турган депутаттардыҥ биригӱзиниҥ адынаҥ Сергей Кухтуеков угускан.

Депутаттардыҥ ӱнберижи чыннаҥ јажытту болорын јеткилдеерге, ӱнбериш ӧйдӧ депутаттардыҥ ӱн берген бюллетеньдерин кандый да фотограф сокпозын, депутаттар бойлоры бюллетенин фотого согуп аткарбазын, ӱн берген јерди јамылу улус айланбазын, бюллетень салган кайырчак ӧткӱре кӧрӱнбес болзын деп, ол айткан. Мындый учуралдар депутаттардыҥ ӱлӱрген айдыҥ 1-кы кӱнинде ӧткӧн сессиязында болгонын ол угускан.

КПРФ-тыҥ ла парламентке ӧткӧн ӧскӧ дӧ партиялардыҥ депутаттары ла кандый да партияларга кирбей турган депутаттар – 15 кижи јуунда турушпазын угузып чыгарда, сессия јӧп јӧптӧӧр чыдузы јок артып, тыштанар (јӧптӧжӧр) ӧй јарлаган.

Тӱштиҥ экинчи јарымында сессияныҥ ижи кӧнӱ ӧткӧн.

Алтай Республиканыҥ башчызы Олег Хорохордин сессияныҥ баштапкы бӧлӱгинде депутаттардыҥ јарташтарын унчыкпай кӧрӱп-угуп отурган болгон. Тӱштиҥ кийнинде јуун башталар алдында оныҥ айткан кыска сӧзи депутаттарды санандырган болор.

«Бис ончобыс сыгын айдыҥ 8-чи кӱнинде ӧткӧн талдаштарды ӧдӱп чыкканыбыс. Талдаачы Тӧс камыс та, кӧп эксперттер де республикада ӧткӧн талдаштарды чыннаҥ тартыжулу, ак-чек талдаштар деп темдектеген. Бис мыныла оморкоп јадыбыс – деп, ол айткан. – Республиканыҥ ӧзӱминиҥ командазына кирген улусты јуукта кайралдаганыс. Мында база ак-чек тартыжу ӧткӧн. Сӧс келижерде, Алтай Республиканыҥ депутадына тудулган Айдар Мызин, Артур Кохоев ле Герман Чепкин бу конкурста јеҥӱчилдердиҥ тоозына кирген. Мыныла оморкойдыс.

Бис ончобыс бистиҥ ӱнбереечилеристиҥ алдында каруулу улус. Бӱгӱн телекей ачык, ижисти канайда баштаганысты јаҥыс та республиканыҥ улузы эмес, бастыра ороон кӧрӱп јат. Оныҥ учун бастыра депутаттарды ачык, јӧптӱ иштеерине кычырып турум. Фракция кандидадын Регламент аайынча озолодо адабай калган болзо, эмди де адаарга ла ол учун ӱнин берерге кандый да буудак јок.

Јажытту ӱнбериш чындык болзын деген некелтелер керегинде айтса, оныҥ ээжилерин кыйалтазы јогынаҥ бӱдӱрер керек. Бис санаа-сагышту, кӧгӱстӱ, эмдиги ӧйдиҥ улузы ине. Адалган улусты чындык ла ак-чек талдашта тудактар».

Эл Курултайдыҥ јааныныҥ, парламенттиҥ ижин тӧзӧӧри аайынча камыстыҥ башкараачызыныҥ јамызына адалган эки кижидеҥ јажытту ӱнбериште Горно-Алтайсктагы 5-чи округтаҥ депутат болуп чыккан Герман Чепкин јеҥген. Ол учун 21 депутат ӱнин берген. Виктор Ромашкинди 19 депутат јӧмӧгӧн.

Ӱнбериш ӧдӧр алдында кажы ла кандидатка сӧс берилип јат. Парламентте иштеер јамылу јер учун Эл Курултайдыҥ депутаттары ортодо талдаштарда јеҥип чыккан улустыҥ айткан сӧзин, кычыраачыларга јилбилӱ болор деп сананып, јетиредис.

Герман Чепкинниҥ айткан сӧзи мындый болгон:

«Мен талдаштарга “Эткен керектер айткан сӧстӧрдӧҥ артык” деген кычырула чыккам. Бу айтканыла, јӱрӱмде де башкарынадым. Алтай Республиканыҥ ла Россия Федерацияныҥ јасактарын чике бӱдӱрери учун турарым, кажы ла депутаттыҥ кӱӱнин угарым ла айдылган ончо тӱп-шӱӱлтелерди угуп, бистиҥ кажыбыс ла бойына тургускан ла Алтай Республиканыҥ ӧзӱмине керектӱ болгон тӱп-шӱӱлтени чыгарарым деп сӧзимди бередим. Эл-јонго јарамыкту ла бистиҥ ижиске турулталу болзын деп. Мен ачык кижи ле бӱдӱрип болбос иш јок деп сананадым».

Эл Курултайдыҥ јасакберим иш, јасак-ээжилерди бӱдӱрери ле јербойында бойы башкарынып јадары аайынча комитединиҥ «Единая Россия» партияныҥ фракциязынаҥ Владислав Рябченконы адаган. КПРФ-тыҥ фракциязынаҥ бу јамыга кандидат эдип Виктор Ромашкинди чыгарган.

Јажытту ӱнбериште јеҥӱ алган Виктор Ромашкин учун 22 депутат ӱнин берген, Владислав Рябченконы 16 депутат јӧмӧгӧн.

«Јасакберим иште мениҥ ченемелим ончо комитеттерге тузалу болор деп санангам. Ол јанынаҥ кӧрӱмимди мынаҥ озо айткам.

Јербойында бойы башкарынып јадары керегинде айдар болзо, 2000 јылдаҥ бери мен Горно-Алтайсктагы университетте «муниципальное право» деген предметти ӱредедим. 2004-2005 јылдарда, АР-дыҥ башкарузында иштеп тура, республикада муниципал јаҥды јӱрӱмге кийдирер комитетти башкаргам ла оныла колбулу ончо иштерди бӱдӱргем. Ол ӧйлӧрдӧ бисте јурт кеминде муниципал тӧзӧлмӧлӧр јок болгон. 2004 јылдаҥ бери АР-дыҥ парламентинде тап-эрик политика ла јербойында бойы башкарынып јадары аайынча комитетти башкарадым, ол ӧйлӧрдӧ комитет мынайда адалып турган болгон. Бу бастыра ченемелим меге комитеттиҥ эдетен ижин билер ле иштеер арга берип јат» – деп, Виктор Ромашкин  айтты.

Эл Курултайдыҥ экономикалык, акча-манат ла калан политика аайынча комитединиҥ председателине кандидат эдип тӧзӧмӧл комитет Артур Кохоевти (ол Горно-Алтайскта 2-чи номерлӱ талдаачы округтаҥ тудулган) адаарда, КПРФ-тыҥ фракциязы ЛДПР-дыҥ тооломы аайынча депутатка ӧткӧн Дмитрий Софроновты адаган. Јажытту ӱнбериште Артур Кохоев учун 31 депутат ӱнин берген, Дмитрий Софронов 9 ӱн алган.

«Экономикалык, акча-манат ла калан политика аайынча комитет бистиҥ тергеениҥ акча-манат јанынаҥ, тӧс документин – Алтай Республиканыҥ бюджедин – јӧптӧӧрине белетейт, оныҥ учун оныҥ ижи сӱрекей јаан учурлу – деп, Артур Кохоев ӱнбериш алдында айткан сӧзинде темдектеген. – Комитеттиҥ јаанына тудулзам, депутаттарды кандый фракцияга киргениле, угыла, мӱргӱӱл јаҥыла аҥылабай, текши кӧрӱм-шӱӱлте чыгарып иштеерим. Бу документте бистиҥ кӱӱнис, мында иштеерге биске бӱдӱмји эткен ӱнбереечилеристиҥ ижемјизи болзын деп».

Парламенттиҥ эл политика, ӱредӱлик, культура, јондык биригӱлер ле текши јетирӱлер эдер эп-аргалар аайынча комитединиҥ јаанына кандидат эдип тӧзӧмӧл комитет Наталья Екееваны адаган (30-чы округ, Шабалин аймак). Бу јамылу јерге база кандидаттар болбогон.

«Комитетти башкарар шӱӱлте эдилерде, ондо иштеп болорым ба деп, бойымнаҥ сурагам – деп, Наталья Екеева сессияда айткан. –Комитеттиҥ ижи сӱрекей элбек. Је оныҥ кажы ла ууламјызында мениҥ иштеген ченемелим бар ла бу системаныҥ ӧзӱмине јӧмӧлтӧмди јетиргем деп сананадым. Онойдо, ӱредӱликте мен, јурт школдыҥ ӱредӱчизи болуп ижимди баштап, 30 јылга иштегем. Јондык иштеги ченемелим 20 јылга јуук – бу Россияныҥ ла Алтай Республиканыҥ Јондык палатазында, Текшироссиялык албаты фронтыныҥ тергеелик бӧлӱгинде ле бир канча ӧскӧ дӧ јондык биригӱлерде иш. Шиҥжӱчи болуп, мен Алтай Республиканыҥ јеринде јаткан калыктардыҥ тӱӱки-культуралык энчизи, јаҥжыгулары аайынча иштегем ле иштеп јадым. Бу ончо ченемелим меге комитеттиҥ алдында турган сурактарды бӱдӱрер арга берип јат деп сананадым».

Ӱнбериште Наталья Екеева  учун 23 депутат ӱнин берген ле ол комитеттиҥ јаанына тудулган.

Ӧткӧн сессияда анайда ок парламенттиҥ су-кадыкты корыыры ла јонјӱрӱмдик корулаш аайынча комитединиҥ јааны тудулган. Бу јамылу јерге кандидаттар болуп Алена Казанцева (тӧзӧмӧл комитетте адаган) ла Мария Демина (КПРФ-тыҥ фракциязы) чыккан. Ӱнбериште 26 депутаттыҥ јӧмӧгӧниле Алена Казанцева јеҥген. Мария Демина учун 14 депутат ӱнин берген.

«Бӱгӱн депутаттар парламенттиҥ ижиниҥ тӧс ууламјылары керегинде айткан. Мен јасактар канайда бӱдӱп турганын шиҥжӱге аларын депутат болбой турган ӧйлӧримде баштагам. 1997 јылда бис билезинде кенек балдарлу энелерле кожо «Возрождение» деген јондык биригӱ тӧзӧгӧнис ле мындый билелердиҥ ле балдардыҥ РФ-тыҥ ла АР-дыҥ јасактарында бичилген тап-эриктерин јӱрӱмде бӱдӱрерин шиҥжӱге алганыс. 2006 јылда Майманыҥ эл-јоны мени баштапкы катап Алтай Республиканыҥ депутадына туткан. Мен баштапкы ӱредӱм аайынча ӱредӱчи ле Майманыҥ школында 10 јыл иштегем. Ол ӧйдӧ меге берилген баштапкы јакылта – јурттыҥ ӱредӱчилериниҥ јеҥилтелерин јандырары болгон. Бу јакылтаны Эл Курултайда иштеген нӧкӧрлӧримле кожо бӱдӱрип чыкканыс. Бир мандатту округымнаҥ АР-дыҥ парламентиниҥ депутады болор бӱдӱмјини меге ӱнбереечилерим ӱч катап улай эткен.

Јасакберим иш керегинде айдар болзо, Эл Курултайда мен јонјӱрӱмдик бӧлӱкте ас эмес јасактарды белетееринде турушкам, ол тоодо јуртта јаткан улус, кӧп балдарлу билелер, јууныҥ балдары керегинде ле о. ӧ. јасактарды. Олордыҥ кезиги аайынча ишти улалтар некелте туруп јат. Меге бӱдӱмји этсегер, бистиҥ ӱнбереечилеристиҥ јадын-јӱрӱминиҥ чыҥдыйын кӧдӱрер, тургускан сурактарын бӱдӱрер ишти ӧмӧ-јӧмӧ бӱдӱрерис» — деп, А. Казанцева айткан.

Парламенттиҥ туризм, аргачылык, спорт ло јашӧскӱрим политика аайынча јаҥы комитединиҥ јаанына Эл Курултайдыҥ эҥ јиит парламентарийлериниҥ бирӱзи, «Единая Россия» партияныҥ тооломы аайынча депутатка ӧткӧн Сергей Тимошенский тудулган. Улаган аймакта бир мандатту 21-чи округтаҥ тудулган депутат Асет Заргумаровло эки катап тартыжуда ол депутаттардыҥ јӧмӧгӧн 23 ӱнин алып јеҥген.

«Комитеттиҥ ижи экономикалык та, јонјӱрӱмдик те ууламјылу. Мен јашӧскӱрим политика, туризм, аргачылык, спорт бӧлӱктерде иштегем ле ондо турган сурактарды билерим – деп, Сергей Тимошенский айткан. – Горно-Алтайск каланыҥ башкартузында јашӧскӱримниҥ совединиҥ башкараачызы болгом, туризмде аргачы болуп иштегем. Спорт керегинде айткажын, Россияныҥ јуунты командазыныҥ 6 јылга турчызы болгом. Комитеттиҥ кажы ла ууламјызы меге јуук, талдаштарга бу бӧлӱкте эмдиги айалганы кубултарга чыккам деп айдар эдим.

Туризм кирелте экелбей турган бӧлӱк деп, бӱгӱн айдылган. Је нениҥ де учун бис бу айалганы кубултар керектер керегинде айтпай јадыбыс. Мен сананзам, мында ведомстволор ортодо ишти аайлу-башту тӧзӧӧри тӧс учурлу. Бисте туристтерле иштеер ӧй кыска болгонын ончобыс билерис, оныҥ учун кӧп улус аргачылыгын окылу чотко тургуспай, акча ла иштеп аларга јӱткӱйт. Аргачыларды окылу иштеерге, каландарды тӧлӧӧрине јилбиркедиш керек.

Элдеҥ озо бисте патентный системаны кийдирер керек, бистиҥ республикага, сананзам, ол јараар. Спортто туризмле колбулу бӱдӱмдердиҥ ӧзӱмине – сууныҥ спортына, альпинизмге ајару эдер керек, ол туризмде иштеер улусты белетеерине јӧмӧлтӧлӱ болор».

Аграрный политика аайынча комитеттиҥ јаанына кандидаттар болуп адалган Григорий Пильтин ле Рашид Атажанов, экология ла ар-бӱткенниҥ байлыктарын тузаланары аайынча комитеттиҥ јаанына кандидаттар болгон Петр Букач ла Айдар Тазрашев, анайда ок экономикалык, акча-манат ла калан политика аайынча комитеттиҥ јааныныҥ ордынчызы болорго тартышкан Самат Кагарманов ло Сергей Кухтуеков эки катап ӧткӧн ӱнбериште јеҥӱге једер керектӱ ӱндерди алып болбогон.

Парламенттиҥ бу адалган башкараачы ишчилерин Эл Курултайдыҥ ӱлӱрген айдыҥ 30-чы кӱнинде ӧдӧтӧн сессияда тудары јӧптӧлгӧн.

Светлана КЫДЫЕВА

                    Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуругы