Алтайдын Чолмоны

Кижи кӱӱнисти јылыйтпай јӱрзебис…

11.10.2019

Ӱлӱрген айдыҥ 11-чи кӱни республикада АР-дыҥ јасагыла (2003 ј.) Эземниҥ кӱни деп јӧптӧлгӧн.

Кадынды тӧмӧн кас келди,

Канады тӧзи бош келди.

Кайран Алтайым сананып,

Кара кӧстӧҥ јаш келди…

Бу кожоҥды Горно-Алтайскта 20 јылдаҥ ажыра айылдаш болуп јаткан Ефим Степанович Бакиянов ӧрӧкӧн, айдуда јӱрген ӧйлӧрин куучындаганда, балалайказыла ойноп, кӧстӧри јашталып кожоҥдоп туратан. Оны 18 јаштуда, Кан-Оозында комсомол болуп турган ӧйлӧрдӧ, чӱрче ле милицияга кирип кел деп алдыртала, оноҥ ло ары тӱрмелеп, катуныҥ јерине айдай берген. Алтайына ол јӱк 10 јылдыҥ бажында јанган.

Сананзам, ӧткӧн чактыҥ 20-зинчи јылдарында кулактаткан, 30-чы ла оныҥ кийниндеги јылдарда политикалык кысташка кирген улустыҥ бала-барказы, тӧрӧӧн-тууганы ол ӧйлӧр керегинде эске алыныштарын бичиген болзо, калыгыстыҥ ӧдӱп келген сӱрекей кӱч, королтолу бу ӧйи керегинде бӱткӱл бичик јуулып калар эди. Ӧйлӧ кожо кӧп неме ундылып јат, бӱгӱн јӱрген 80 јаштаҥ ашкан јаандарыс катуныҥ ол јылдарында оогош балдар болгон. Эне-адазынаҥ, јаандарынаҥ укканын олор эм тургуза куучындап отурат. Кажы ла кижиниҥ, билениҥ, уйа-јурттыҥ тӱӱкизинеҥ калыктыҥ тӱӱкизи тӧзӧлӧт ине.

«Чолмонында» кӧп јылдарга иштеп, мындый куучындарды меге де ас эмес угарга келишкен. Ајарганым, улус айдуда болгон, ондо корогон тӧрӧӧндӧри, таныштары керегинде куучындап, бу керектерде кем бурулу болгонын кӧп сабада айтпай јадылар. Кандый улустыҥ коп-сайагыла шылу керекке киргенин билип-айдып та турза: «Сен оны бичибе» – деп сурайдылар. Ол ӧйлӧрдӧ башкараачы ба, калапту коммунист пе болгон улустыҥ бала-барказы, тӧрӧӧн-туугандары арткан, олордыҥ ӧткӧн керектерде кандый бурузы бар деп, байла, сананатан. Је ӧзӧктӧ ачу, онјылдыктар ӧткӧн дӧ болзо, тӱҥей ле артып калатан ошкош.

Оноҥ, мындый керектер катап бурылардаҥ айабас деген чочыду албаты-јондо база арткан. Ол керегинде чике айтпай да турза, бала-барказыныҥ ичкери јолын сананып, бийле беришпес, јаҥла јарташпас деп јӱрет. Алтайдыҥ эмдиги ӧс албатызы сӱрекей кату ла бускалаҥду тӱӱкилик јол ӧдӱп (јуук ӧйлӧрин – кыдат-манјыга кырдыртканын, революцияны ла граждан јууны, оныҥ кийниндеги јылдарды да алза), коркып-јалтанып јӱрери каныбыска шиҥип калган болор.

Бис, 1940-50-чи ле оныҥ кийниндеги јылдарда чыккан, јер-телекейде эҥ артык деген ороондо чыдаган балдар, политикалык кысташтар керегинде нени де билбей ӧскӧнис. Мен Иркутсктыҥ университединде ӱренип турарымда, бистиҥ курстыҥ эҥ санаалу студенти Андрей Белых: «Сибирьдиҥ ӧс калыктарыныҥ эҥ атту-чуулу јурукчызы Гуркин алтай дезеҥ? Ол политикалык шылтакла аттыртып корогон бо?» – деп сураарда, коркышту уйалгам. Мен ол 70-чи јылдарда бисте Гуркин деген јурукчы болгонын билбес те болгом. Кийнинде, газетте иштеп турарымда, национальный школдо бисти тӱӱкиге ӱреткен ӱредӱчибис Раиса Тихоновна Гомляковага: «Слер биске Алтайдыҥ ла алтай калыктыҥ тӱӱкизи керегинде нени де куучындабаганар» – деп кородогом. «Школды божодоло, ӱредӱге кирзегер, экзамендерде слердеҥ кем де алтай калыктыҥ тӱӱкизин сурабас, партияныҥ съездтерин сураар» – деп, ол айткан эди.

Чын, ол ӧйлӧрдӧ школдо тергеениҥ тӱӱкизин, мында јаткан калыктыҥ тӱӱкизин кем де ӱретпеген. Г. И. Чорос-Гуркинниҥ, 1937 јылда ӱлӱрген айыныҥ 11-чи кӱнинде оныла кожо аттырткан бойыныҥ ӧйинде областьта јарлу улустыҥ ады-јолын, бурулаткан керегин бис јӱк 1980-чи јылдарда угуп-билип баштаганыс.

Г. И. Чорос-Гуркинниҥ, Н. Ф. Меджит-Ивановтыҥ, И. С. Алагызовтыҥ, С. С. Сафроновтыҥ, П. С. Хабаровтыҥ, М. А. Борисов-Кочубеевтиҥ шылу керегиле јондык 1991 јылда, јаҥырта тӧзӧш башталарда, «Эне Тил» јондык биригӱниҥ турчылары Горно-Алтайский автоном областьтыҥ башкартузыныҥ ла КГБ-ныҥ республикан бӧлӱгиниҥ јӧмӧлтӧзиле КГБ-ныҥ Алтайский край аайынча башкартузыныҥ архив-кӧмзӧзиниҥ документтериле таныжар арга ачыларда танышкан. Ол јетирӱлер областьтыҥ газеттеринде ле «Эне Тилдиҥ» аҥылу чыгарма-газединде јарлалган болгон. Алтайский крайдыҥ јаргызыныҥ ӧрӧ адалган улусты актаган 1956 јылда чыккан јӧбине келиштире, олор бир ӧйдӧ бир шылу керек аайынча бурулаткан деп сананатаныс.

Је јаҥы ачылган документтер айду-кысташтыҥ ӧйлӧриниҥ чек јаҥы, бис эмдиге билбеген айалгаларын ачат. Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱ институды 2017 јылда «Туулу Алтайда политикалык репрессиялар (1922-1953 ј.ј.)» деген эки бичик чыгарган. Бу бичикти белетеп чыгарган улуска јаан быйан.

Онойдо, 1933-1935 јылдарда Ойрот автоном областьтыҥ облисполкомыныҥ председатели болгон Сергей Сергеевич Сафроновты совет јаҥды јаратпаган националистический организация тӧзӧгӧн деген шылу керекти Кӱнбадыш Сибирьдеги краевой јаргы 1936 јылда куран айда Новосибирскте кӧрӱп, ол ло тушта С. С. Сафроновло кожо Алексей Иванович Арбанаковты, Иван Ильич Папинди, Михаил Иванович Ялбачевти адар эдип јаргылаган эмтир. Бу керек аайынча бурулаткан П. Е. Никитин (Уожан, Эликманар аймак), П. А. Подпоев (Ӱзнези, Эликманар аймак), Ф. А. Табакаев (Ойрот-Тура), И. Н. Аргоков (Мыйту, Шабалин аймак), И. Г. Кардаманов (Ильинка, Шабалин аймак), А. Н. Параев (Бешпелтир, Эликманар аймак), П. А. Манзыров (Чибилӱ, Улаган аймак), И. К. Табылгин (Улаган јурт), И. Г. Ангаков (Туйакту, Оҥдой аймак), М. Ф. Мендиек (Чамал, Эликманар аймак), Г. П. Щербаков (Оҥдой јурт), И. Н. Манеев (Чамал, Эликманар аймак) тӱрмеледер эдип јаргылаткандар.

Мыныҥ алдында, 1934 јылда, Эдоков, Зяблицкий, Манеев, Кумандин, Токмашев ле бир канча ӧскӧ дӧ улус Ойротияны ла одоштой јерлерди бириктирип, буржуазно-демократический ороон тӧзӧӧргӧ турган деп јаргылаткан.

Шылу керектиҥ документтерин кӧрзӧҥ, Сафроновтыҥ кожо иштеген, таныш-кӧрӱш, јерлеш болуп, куучындажып-најылажып јӱрген улузын кӧндӱре «теерип», бир шылу керекке бириктиргени иле. Ол ӧйлӧрдӧ, бурузын алынзын деп, кандый ла эп-арганы, ол тоодо кыйын-кинчекти де тузаланатанын бис эмди билерис.

Кӧргӧжин, бу керек туку 1934 јылдаҥ бери улалып келген. Областьта партийный школдыҥ башкараачызы болгон Иван Ильч Папинди 1935 јылда партиядаҥ чыгарып турарда, оныҥ адаанын алган башкараачылар И. С. Пьянков то, П. С. Хабаров то кийниндеги јылдарда мындый ок шылу керекке кирген. Папин Москвада ӱренген јиит кижи, оны ӱредип таскадар керек деп, обкомныҥ бюрозыныҥ јуунында Павел Семенович Хабаров айтканын ого эзеткендер. Хабаров Бухаринле таныш болуп, кожо аҥдаганы, Монголияда элчиликте иштеерде, политикалык шылтактарла бурулатканы – ончозы бир аай «јуунадылган». Обкомныҥ мындый јуундарында «једикпестӱ ижиниҥ» бурузын алынып айдынган ла кожо иштеген нӧкӧрлӧрин бурулаган башкараачылар да кийнинде шылуга кирип, бажын салган эмезе тӱрмелеткен.

Ойрот (кийнинде Горно-Алтайский) автоном область 1922 јылда тӧзӧлип, таҥынаҥ бойы башкарынып јадар тергее болуп, ӱч ле јыл кире јаткан. 1925 јылдаҥ ала ол Сибирский крайга, 1930 јылдаҥ ала Западно-Сибирский крайга ла 1937 јылдаҥ ала 1990 јылга јетире Алтайский крайга кирген.

«Демография – политиканыҥ арифметиказы» дегени бар. Тӱштӱк Сибирьдиҥ тили, јаҥы тӱҥей калыктарды јери-јоныла бириктирип, Ойротия деген республика тӧзӧӧр шӱӱлте 1917-1918 јылдарда туулган ла ол ӧйлӧрдӧ бӱтпей калганын эзедели. Совет јаҥ турарда, бу шӱӱлтени јылдырар јаан ишти Сары-Сэп Конзычаков бӱдӱрген ле 1921 јылда «Ойрот-хакас автономия тӧзӧӧри» аайынча тӱп-шӱӱлтени јараткан самарага И. В. Сталин колын салган. Је ороонныҥ Национальностьтор аайынча керектериниҥ комитеди партияныҥ Сибирь крайдагы бӧлӱгиниҥ бу керекти болдыртпас кӱӱнин јӧмӧгӧн.

Москвада КУТВ-ны (Коммунистический университет трудящихся Востока) божоткон кӧп улус 1930-чы јылдардыҥ политикалык репрессиялары ӧйинде политикалык шылтактарла бурулаткан. 1924 јылда КУТВ-да 9 ойрот, 5 хакас, 3 шор ӱренген, Тӱштӱк Сибирьдиҥ одоштой јаткан тергеелериниҥ јерлежӱзине 36 кире кижи кирген деп, НКВД-ныҥ «тыҥдаачыларыныҥ» јетирӱлериниҥ бирӱзинде айдылат. Мындый, улустыҥ айткан эрмек-куучынын тыҥдаар-угар ла јаҥдарга јетирер иш, ороондо јаҥ солынганынаҥ камааны јогынаҥ, јаантайын ӧткӧнин кӧп документтер керелейт. Јиит улус јуукта болгон керектерди, кандый јолло барза артык болгонын бой-бойлоры ортодо шӱӱшкенинде кайкаар неме јок. Је бу куучындар кийнинде бурулаган шылтак болорын кем сананган. КУТВ-ны божоткон Папинниҥ адаанын алып, П. С. Хабаров айтканын јартаган айас, мыны бичип турбай.

Тӱштӱк Сибирьдиҥ ӧс калыктар јаткан тергеелеринде кӧнӱ политикалык репрессиялар Ойротияда, Хакасияда ла Туулык Шорияда буржуазно-националистический элементтердиҥ революцияга удура ижи керегинде ВКП(б)-ныҥ Кӱнбадыш Сибирьдеги крайкомыныҥ 1934 јылдыҥ јаан изӱ айында обкомдордыҥ, райкомдордыҥ, горкомдордыҥ качыларына ла МТС-тыҥ ла совхозтордыҥ политбӧлӱктериниҥ јаандарына ийген јажытту самаразынаҥ башталганын айдар керек.

«Эне Тил» јондык биригӱниҥ ол ӧйлӧрдӧ јааны болгон Владимир Кыдыев КГБ-ныҥ Алтайский крайдагы архивиниҥ документтерин кӧрӱп турар ӧйдӧ, «Большой черный» деп адалган шылу керекти кӧргӧнин эзен јӱрерде айдып туратан. Бу Сибирьдиҥ тӱштӱгинде јаткан кара башту албаты-јон биригип, бир тергее тӧзӧӧри учун турушкан улусты бурулаган шылу керек болгонын. Тургуза ӧйдӧ бу документтер ойто јабылып, кӧрӧр арга јок болуп калган.

Туулу Алтайда 1917 јылдаҥ ала 1954 јылга јетире 10 618 кижи политикалык шылтактарла кыстадышка кирген, адып ӧлтӱрер деп јаргылаткан улустыҥ тоозы 1988 кижи. Бу бодоштыра тоолор, нениҥ учун дезе бу аайынча толо ширтӱ иш эмдиге ӧтпӧгӧн. Јетирӱлер Эземниҥ «Политикалык репрессияга киргендер» деген бичигинеҥ алынган.

1936-1938 јылдар анчада ла кату болгон – колхоз-совхозтордыҥ јаандары, ӱредӱлӱ ле деген ончо улус айду-тӱрмеге барган. Ол тоодо эл интеллигенцияныҥ ичкери кӧрӱмдӱ улузы – Л. М. Эдоков, П. А. Чагат-Строев, И. С. Ильтеев, Н. А. Каланаков, Г. М. Токмашев, М. М. Абышкин ле кӧп ӧскӧлӧри де, текши тооло, бир муҥнаҥ ажыра улус. Анайда ок буркан јаҥды туткандар – Т. Какпаков, П. Кергилов, К. Сахаров, С. Бабыков, К. Кеченеков, С. Кузюньтин, К. Елкачинов, Б. Мандаев, Т. Казакпаев, Т. Каспин ле кӧп оноҥ до ӧскӧ улус.

Ӧткӧн ӧй – ӧткӧн лӧ, болгон керектерди де, јӱрген улусты да кайра бурыыр арга јок. Је нениҥ учун бис оны эзедип сананадыс, јаман-јакшызын коскородыс? Байла, мындый керектер база болбозын деп.

Политикалык кысташтар ӧйинде јаҥныҥ тепкижиле кӧдӱрилерге, ӧрӧ турган улусты јайладарга, ачынган-ӧӧркӧшкӧн улусты кезедерге ле јӱзӱн-базын ӧскӧ дӧ шылтактарла најыларын, нӧкӧрлӧрин бурулап коптогон улус кӧп болгонын эмдиги јетирӱлер керелейт. Бистиҥ јурттарда ачынышкан, ӧштӧшкӧн, кӱйӱнген улусты коптогоныла коштой јарабаган кудаларын да айдуга аткарган учуралдарды угарга келишкен.

Је совет јаҥды јаратпаган деген улусты ӧлтӱрер, тӱрмелеер, кезедер деген ачык кӱӱнинеҥ айткан улус база кӧп болгон ине. Куру сӧскӧ, кӧндӧлӧҥ пропагандага бӱткен улус. Тӱӱкиде бӱткӱл эл-јон санаа-сагыжынаҥ аймаган, јӱӱлгек немедий јӱрген учуралдар ас эмес. Ыраак барбай, фашизмди де алза.

Кижи кӱӱндӱ, килеҥкей болоры кудайзак болорынаҥ артык деп, буркан јаҥдулардыҥ эмдиги ӧйдӧ башчызы, телекейде миллиондор тоолу улус Тирӱ кудай кире байлаган Талай-лама айткан эди. Јуукта ол ӱредӱлик мӱргӱӱл јаҥнаҥ бийик туруп јат деп айтканын јетирӱлер эдер текши аргалар јарлаган. Мыны мен санаа-сагышту, болуп турган керектерди аайлаган кижи, кой чылап, айдаган ла јер јаар барбас деп оҥдойдым.

Кижиде, јайалганыла, јаман да, јакшы да кылык толтыра. Јаманын јаппазып, јакшызын кӧдӱрип јӱрер керек деп, јаандарыс јакыйтан. Кату, јаман ӧйлӧрдӧ кижиниҥ казыр, јаман кылыгы кӱйбӱреп чыгат, ончо немени эдерге јараар деп, јараду берилгендий јӱрет. Је кижиниҥ эҥ артык кылык-јаҥы база мындый ок кату, јаман ӧйлӧрдӧ јарыткыштый иле кӧрӱнет. Јуукта, айдуныҥ ӧйлӧрин эзеткен эрмек-куучында, Оҥдой аймакта чыккан-ӧскӧн Серафима Сыева айдуга барган ӧбӧкӧзи керегинде куучындап, бу кижи эҥирде оогош балдарды очоктыҥ јанына јууп, слер кажы јердиҥ, ады-јолыгар, эне-адагар кем, сӧӧгӧр не деп кӱнӱҥ ле сурап, айттырып туратанын куучындаган. Ӧрӧкӧн, улус чымыл чылап ӧлӱп турган айалгаларда (Бичиктӱ-Боом јуртта јаткан, айдуга барып, кожо барган ончо балдарын јылыйтып јанган Аккайым ӧрӧкӧн мынайда айдып туратан) бу балдар, айса болзо, Алтайына јанып барар ла сӧӧк-тайагын, тӧрӧӧн-тууганын бедиреп табар деп иженип, балдарды ӱреткен болор.

База, Ефим Степанович Бакиянов ӧрӧкӧнди эзедип, оныҥ бир куучынын эске аладым. Айдуныҥ ӧйи тӱгенерде, јанарга ондогы прокурор колын салган, јанар јараду берген бичик керек болтыр. «Кирип барзам, кату чырайлу кара кижи отурган (Кавказтыҥ кижизи). «Сен кайдаҥ? – деп, мени сураган. – «Алтайдаҥ» – дедим. – «Ол кайда?» – «Сибирьде ле». «Слердиҥ јерде танылу не бар?» – деп сураарда, «Кадын суу, Чуйдыҥ јолы» – деп айттым. База нени айдар, сагыжыма чек кирбей турган. «Чуйдыҥ јолы Киргизияда эмес беди?» –деерде – «Јок, ол бистиҥ јол. Колька Снегирев керегинде кожоҥ бар. Кадынга кӧлӱгиле калыдып ийген јок по?» – дегем.

Ол кижи бу кожоҥды билер эмтир. Шоферлордыҥ шылтузында, бу кожоҥ текши ороондо јайылган ӧй. «Ӧзӧгиниҥ та кандый кылына бу кожоҥ тийген болбогой, јанар бичигиме јараткан колын салып берген» – деп, Ефим Степанович куучындайтан.

Бистиҥ кажыбыстыҥ ла ӧзӧгисте кижи кӱӱнниҥ, чындыктыҥ, најылыктыҥ кылдары бар. Јӱрӱмисте, эткен керектеристе бу кылдар эҥ учурлу болзын деп јӱрери, байла, эҥ јаан учурлу. Олор тумчаланбаза, бис, байла, кижи кӱӱнисти јылыйтпай јӱрерис ле айду-кысташтыҥ бускалаҥду ӧйлӧрин ойто болдыртпазыс.

Светлана КЫДЫЕВА