Алтайдын Чолмоны

Сары бӱрде – алтай баатырлардыҥ, кайчылардыҥ байрамы

11.10.2019

Павел Кучияктыҥ адыла адалган эл театрда ӱлӱрген айдыҥ 5-чи кӱнинде Россияда ӧдӱп јаткан Театрдыҥ јылына ла алтай кайчы Шалбаа Марковтыҥ чыкканынаҥ ала 130 јылдыгына учурлалган кайчылардыҥ калыктар ортодогы 16-чы Курултайы ӧтти.

Алтай азыйдаҥ бери ады-чуузы јарлу кайчыларыла телекей кеминде јарлу. Бӱгӱнги кӱнде кайчыларга, кай чӧрчӧктӧргӧ, кайга јилбӱӱ јаан. Јебрен тӱрктердиҥ чактар ӧткӱре јылыйбай келген кӧгӱс байлыгы элдиҥ энчизи, ырыс-кежиги болуп, јолду артат. Кайчылар аҥылу, ӱч ороонло кӧскӧ кӧрӱнбес тил туткан кайкамчылу улус. Олордыҥ јайаан јайалтазыныҥ, онойдо ок кайлаган кай чӧрчӧктӧриниҥ учуры эмди де канча ӱйени јилбиркедер. Ада-ӧбӧкӧлӧрдиҥ, ук-тӧстӧрдиҥ кереес эдип, курчу-куйагы эдип артыргызып салган байлыгында баа јок, ол ӱргӱлјик. Ондый кайчылардыҥ бирӱзи Шалбаа Марков (1889-1978 ј. ј.) Оҥдой аймактыҥ Коркобы јуртында јаткан. Ары јанынаҥ сезимдӱ, јайалталу, элге-јонго быйанду Шалбаа оогоштоҥ ала кайчылардыҥ кайлаганын угуп ӧскӧн. Ол топшуурын согуп кайлаган, онойдо ок кай чӧрчӧктӧрди ӱлгерлеп айдатан кайчыларды јилбиркеп угатан. Алтайда ады-чуузы чыккан кайчылар Айры Сабалинниҥ, Сыгыр Мамаковтыҥ кай чӧрчӧктӧрин кӧп уккан.

Кезик кайчылар кай чӧрчӧктӧрди ӱлгерлеп айдар. Шак ла ондый кайчылардыҥ бирӱзи Шалбаа Марков болгон. Бу кайчыдаҥ кемиле де, учурыла да сӱреен јаан тӧрт кай чӧрчӧк бичилген: «Ӧлӧштӧй», «Алтын-Мизе», «Бар-чоокыр атту Байын-Коо», «Ак-чабдар атту Алтын-Бӧкӧ». Кайчыныҥ кайкалга бодолду кай чӧрчӧктӧри «Алтай баатырлар» (V-VII т.т.) деген тизӱде кепке базылган.

Шалбаа Марковто бойыныҥ аҥылу, танылу мары, эп-аргазы болгон. Кай чӧрчӧктӧрди чокым, јарт тилле ӱлгерлеп айдатан.

«Ӧлӧштӧй» деген кай чӧрчӧк элдиҥ эрјинези, кереес байлыгы деген «Маадай-Кара», «Алтай-Буучай» деген кай чӧрчӧктӧрлӧ коштой јолду турат ла адалат.

Кайчылардыҥ калыктар ортодогы Курултайыныҥ окылу ачылтазында кайчыныҥ эземин кереестеп, «Ӧлӧштӧй» деген кай чӧрчӧктӧҥ алынган ӱзӱкти Байыр Турлунов кайлаарда, эл ойноткылардыҥ оркестри јӧмӧп ӱйдешти.

Алтай Республиканыҥ культура аайынча министриниҥ молјуларын бӱдӱреечи Ольга Антарадонова, Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ председателиниҥ ордынчызы Герман Чепкин, Госдуманыҥ депутады Иван Белеков јуулган туружаачыларды, айылчыларды, кӧрӧӧчилерди уткыдылар.

Ольга Антарадонованыҥ айтканыла, кайчылардыҥ Курултайы кайлаарыныҥ устарын, кайчыларды, калык чӱмделгезиниҥ бу бӱдӱмин баалап ла јилбиркеп тургандарды он алтынчы катап чуктап бириктирди. Россияда Туулу Алтай кӧгӱс байлыгын ла јаҥжыккан јаҥжыгуларын, тазыл-тамырын чеберлеп, корып алганыла танылу. Тӧс байлыктыҥ бирӱзи – кай, кай чӧрчӧктӧр.

Он алты јылдыҥ туркунына кайчылардыҥ Курултайында Россияныҥ талаларыныҥ чыгартулу улузынаҥ башка, онойдо ок Монголиядаҥ, Китайдаҥ, Япониядаҥ, Азербайджаннаҥ, Казахстаннаҥ ла телекейдиҥ ӧскӧ дӧ ороондорынаҥ таҥынаҥ улус, јайаан ӧмӧликтер, билимчилер эрчимдӱ туружат.

Культураныҥ министриниҥ молјуларын бӱдӱреечи бойыныҥ уткуулду сӧзинде кайчылардыҥ калыктар ортодогы Курултайы 2018 јылда Россияныҥ калыктарыныҥ тӧрӧл тилиле кожоҥдогон кожоҥдорына учурлалган бастырароссиялык «Этновидение» деген мультимедийный фестиваль-конкурстыҥ талдашту бӧлӱги болгон деп чокымдады. Онойдо ок ол ло 2018 јылда кайчылардыҥ Курултайыныҥ ӱлекери Москвада ӧткӧн «Россия: этнический комфорт» деп бастырароссиялык кӧрӱ-маргаанда «Калыктыҥ јаҥжыккан јаҥжыгуларын чеберлеп ӧскӱреринде» деген ууламјыда дипломло кайралдаткан. Ол кӧрӱ-маргаан калыктар культуразыныҥ тӧс учурлу ӱлекерлери аайынча ӧткӧн. Быјыл сыгын айдыҥ 27-чи кӱнинде кайчылардыҥ Курултайыныҥ ӱлекери Сибирь ле Ыраак Кӱнчыгыш федерал округ (Улан-Удэ, Бурятия) аайынча 2019 јылдыҥ Russian Event Awards деген талалык кӧрӱ-маргааныныҥ Национальный сыйыныҥ «Культура бӧлӱгинде эҥ артык туристический учурал» деген ууламјыда 1-кы јер алган.

Кайчылардыҥ Курултайыныҥ окылу ачылтазында Ольга Антарадонова Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ председателиниҥ А. Г. Калкинниҥ адыла адалган сыйын калык јайаандыгында јеткен једимдери учун јолду ээлерине табыштырды:

–кайчы Эдуард Мечешевке алтай кай санадын јон ортодо элбеде јартап, јииттерди јилбиркедип турган јайаан ижи учун;

–полицияныҥ майоры Николай Сегерткишевке, кайлаарыныҥ узына, алтай кай санаттыҥ ӧзӱмине јарамыкту ижи учун;

–алтай кӱӱлик ойноткылар аайынча класстыҥ ӱредӱчизи, балдардыҥ «Алтын кӱӱ» деген фольклорлык ӧмӧлигиниҥ кӱӱлик башкараачызы Радмила Теркишевага (Кан-Оозы) кайдыҥ учурын јартап, јаш ӱйени таскадып јатканы учун учурлу сый табыштырылды.

Кӧдӱриҥиниҥ туружаачыларын Герман Чепкин уткуп тура, Эл Курултай мынаҥ да ары шак мындый јаан ла учурлу кӧдӱриҥилерди ӧткӱрерине болужын јетирер деп бӱдӱмјиледи.

Госдуманыҥ депутады Иван Белеков јуулгандарды уткуп тура, кайчыларды Ӱредӱчиниҥ кӱниле уткыды. Нениҥ учун дезе јебрен кайды, кай чӧрчӧкти ичкери ӧзӱмниҥ јолыла кӧнӱ улалтып, јаш ӱйеге бойыныҥ ченемелин, билгирин берип, олорды кайлаарыныҥ эп-аргаларыла таныштырып јаткан кайчылар чындап та јаан учурлу, чыдулу ӱредӱчилер деп, И. Белеков айтты. Ӱйелер колбузын ӱспей, кайчыларды чебер ле каруулу ӧскӱрип, таскадып јаткан иш – нерелӱ иш. Ол онойдо ок кайды, јаҥарды, тилди ле јаҥжыккан јаҥжыгуларды Алтайдыҥ ла оныҥ амыр-энчӱ јуртап јаткан калыгыныҥ ийдези, аргазы, ичкери ӧзӧтӧн јолы деп чокымдады.

Алтай кӱӱлик культураныҥ ӧзӱминиҥ чике бажында эмезе тайанатаны – јаҥжыккан кӱӱлик ойноткылар: топшуур, икили, комус, јадаган деп айдарга јараар. Байла, оныҥ да учун бијениҥ ле кожоҥныҥ «Алтам» деген государстволык театры (худбашкараачызы РФ-тыҥ нерелӱ артизи Айана Шинжина) туружаачыларды, айылчыларды «Кырлардыҥ кӱӱзи – кӱӱлик ойноткыларда» деген хореографиялык кӧргӱзӱзиле уткыды.

Кайчы Шалбаа Марковтыҥ тӧрӧӧн-туугандарыныҥ, бала-барказыныҥ адынаҥ ыраактаҥ-јууктаҥ келген айылчыларды, туружаачыларды оныҥ барказы Надежда Маркова уткуп, быйанду сӧстӧрин айтты. Кару таадазыныҥ ады-јолын, энчи эдип артыргызып салган кай чӧрчӧктӧрин ундыбай, олорды јаш ӱйе кайлап јатканын аҥылап темдектеди. Шалбаа таадазы јаҥыс та байлык тилдӱ кайчы болгон эмес, је онойдо ок сынык-бычыкты тудар јайалталу кижи болгон эмтир. Н. Маркова тӧрӧӧн-туугандарыныҥ адынаҥ быйанын Алтай Республиканыҥ башкарузына, культураныҥ министерствозына ла калык чӱмделгезиниҥ республикан тӧс јерине база айтты.

Кайчылардыҥ Курултайы ӧйинде кӧрӱ-маргаан да, јаан байрам да ӧтти. Курултайга амадап келгендер кӧп тоолу солун кӧрӱлерле јилбиркеп таныштылар. Ӧткӧн ӧйдиҥ кайчыларыныҥ сӱр-кеберлериниҥ галереязы јаан јилбӱде болды. Анчада ла јиит улуска кайчылардыҥ мында тургузылган сӱр-кеберлери, ады-јолдоры кӧпти айдар аргалу. Бӱгӱнги кӱнде јаш улус олордыҥ јолын јолдоп, учы-куйузы јок кайла таныжып, таскап јатканы каруулу керек ине.

Мында культураныҥ ла санаттыҥ Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган колледжиниҥ ӱренеечилериниҥ алтай кай чӧрчӧктӧрдиҥ баатырларына, кеп-куучындарына учурлалган јайаан иштери тургузылды. Кӧрӱге јарлу хакас јурукчы, этно-график Саян Топоевтиҥ алтай кай чӧрчӧктӧр аайынча јураган иштери тургузылган. Мында Алтайдыҥ је ле деген алып-баатырлары сӱреен тыҥ кӧргӱзилген.

М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотека ла балдардыҥ республикан библиотеказы Туулу Алтайдыҥ јаҥжыккан кӱӱлик культуразына учурлалган кӧрӱни белетеп тургусты.

Кӧрӱге кӱӱлик ойноткыларды тургусканы јаан јилбӱӱде болды. Кӱӱлик ойноткыларды каланыҥ 2-чи таҥмалу кӱӱлик школы, каланыҥ 7-чи таҥмалу школы, «Культураныҥ ла тӱӱкиниҥ, музейдиҥ керектери» деген јондык организация (С. Катынова) акту кӱӱндеринеҥ берген болуптыр. Јаан ла солун кӧрӱге албаты эдимдериниҥ узы Мирет Кочей, калада балдардыҥ В. Костинниҥ адыла адалган јуранар школыныҥ ӱредӱчизи, јурукчы Амыр Укачин иштерин тургускан. Каланыҥ 2-чи таҥмалу кӱӱлик школыныҥ ӱредӱчилери алтай кӱӱлик ойноткылар керегинде куучындап, мында ла кӱӱлик ойноткыларла јаан эмес мастер-класс ӧткӱрген.

Эл театрдыҥ јаан залында кайчылардыҥ Курултайыныҥ эҥ јаркынду, ӧкпӧӧриштӱ, учурлу кӧрӱ-маргааны башталды. Быјылгы кӧрӱ-маргаан 9 јаштаҥ ала 19 јашка јетире јайаан јайалталар ортодо тӧрт ууламјыла ӧтти. Курултайдыҥ фестиваль-байрамында 150-ге шыдар туружаачылар ла айылчылар бийик кеминде туружып, сӱреен јакшы байрамдык кӱӱн-санаа сыйлады. Сары бӱрдиҥ байрамында Туулу Алтайдыҥ кай санадыныҥ устары, башка-башка јылдардагы Гран-при сыйлардыҥ ээлери ле лауреаттары, онойдо ок Кыргызстанныҥ, Башкортостанныҥ, Тываныҥ, Хакасияныҥ ла Бурятияныҥ айылчылары, чыгартулу улузы турушты. Байрамда эмдиги бијениҥ театрларыныҥ ӧмӧликтери «Smile» (Майма, башкараачызы Н. Баркина), каланыҥ 2-чи таҥмалу кӱӱлик школынаҥ «Азарт» ла «Таҥ Чолмон» јайаан ӧмӧликтер алтай элдиҥ бијелерин сыйлады. Ченемелдӱ ус Валентина Саксаеваныҥ кийистеҥ белетеген элдиҥ стилизованный кеп-кийимдериниҥ јуунтызыныҥ кӧрӱзи болды.

Байрамдык ойын-концерттиҥ кийнинеҥ кайчылардыҥ Курултайыныҥ кӧдӱриҥилӱ јабылтазында кӧрӱ-маргаанныҥ јеҥӱчилдерине сыйлар, айылчыларга ла кӧрӱ-маргаанныҥ жюризиниҥ турчыларына Быйанду самаралар табыштырылды.

Кайчы Шалбаа Марковтыҥ ук-тукумынаҥ тарап-таркаган бала-барказыныҥ, тӧрӧӧн-туугандарыныҥ адынаҥ оныҥ барказы Надежда Маркова ла унугы Экемел Чадаева кереес ле аҥылу сыйларын ӧскӧ талалардаҥ келген айылчыларга ла туружаачыларга табыштьрды.

Россия Федерацияныҥ Јондык палатазыныҥ турчызы, РФ-тыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи Борис Алушкин кайчылардыҥ калыктар ортодогы 16-чы Курултайын кӧп тоолу калыктар амыр-энчӱ јуртап јаткан ороондо јаан ла тӱӱкилик учурлу керек деп айтты. Ол бу Курултайды белетеп ӧткӱргендерге, онойдо ок оныҥ туружаачыларына, айылчыларына јаан алкыш-быйан айтты. Борис Кӱндӱлеевич Россияныҥ јууныҥ ла иштиҥ ветерандарыныҥ организациязыныҥ адынаҥ кайчыларга Быйанду самаралар табыштырды. Ороонныҥ калыктарыныҥ јаҥжыккан культуразын корыырында ла чеберлееринде једимдӱ јондык ижи учун ол бастырароссиялык јондык организацияныҥ «Трудовая доблесть России» деген эҥ бийик темдегин жюриниҥ председатели, кайчы, бичиичи, РФ-тыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи, АР-дыҥ эл кайчызы Таныспай Шинжинге, «Наставнику молодежи» деп Кӱндӱлӱ темдектерди Мерген Тельденовко ло Эмиль Теркишевке табыштырды.

Кайчылардыҥ калыктар ортодогы ӧткӧн Курултайыныҥ јеҥӱчилдери

Ӧмӧликле кайлаар кайдыҥ бӱдӱмдери деген ууламыјыда:

1-кы јерде – кайлаар санаттыҥ «Баатырлар» деген ӧмӧлиги, Улаганда балдардыҥ А. Калкинниҥ адыла адалган санат школы (башкараачызы Василий Тельденов);

2-чи јерде – Јозокту «Алтын кӱӱ» фольклорлык ӧмӧлик, Кан-Оозында балдардыҥ санат школы (башкараачызы Эмиль Теркишев);

3-чи јерде – морин-хуристтердиҥ «Алтан зула» ӧмӧлиги, Бурятия, балдардыҥ Сосново-Озерсктагы санат школы, Еравнинский район (башкараачызы Арюна Нимаева).

Кайлаарыныҥ бӱдӱмдери

1-кы јерде – Арчын Иртаев, культураныҥ ла санаттыҥ тӧс јери, Кош-Агаш аймак (башкараачызы Анатолий Турлунов);

2-чи јерде – Урмат Куркаев, культураныҥ ла санаттыҥ Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган колледжи (башкараачызы Мансур Тонов).

Кайлаар санат ууламјыда

1-кы јерде – Василий Ильмеков, Кан-Оозындагы балдардыҥ санат школы (башкараачызы Эмиль Теркишев);

2-чи јерде – Алан Байтушкин, Улаганда балдардыҥ А. Калкинниҥ адыла адалган санат школы (башкараачызы Алан Темеев);

3-чи јерде – Темирей Тысов, Кан-Оозындагы балдардыҥ санат школы (башкараачызы Эмиль Теркишев).

Ӱлгерлеп айдар ууламјыда

1-кы јерде – Ильдар Юнусов, Башкортостан;

2-чи јерде – Ринель Сандяева ла Ай-Санаа Темеева, Улаганда балдардыҥ А. Калкинниҥ адыла адалган санат школы (башкараачызы Василий Тельденов).

Кайчы Шалбаа Марковтыҥ чыкканынаҥ ала 130 јылдыгына учурлалган аҥылу сыйлар табыштырылды:

Темирей Тысов (Кан-Оозы);

Сабира Молдоисаева ла Айгерим Чулуева (дуэт), (Кыргызстан);

Алан Байтушкин (Улаган);

Морин-хуристтердиҥ «Алтан зула» ӧмӧлиги, Бурятия;

Ильдар Юнусов, Башкортостан;

Мӧҥӱне Тайтыков, Оҥдой.

Калыктар ортодогы кайчылардыҥ Курултайыныҥ айылчылары

Айгуль Алыкулова – Кыргызстанныҥ Т. Сатылгановтыҥ адыла адалган эл филармониязыныҥ кожоҥчызы;

Канат уулы Жанат – Кыргызстанныҥ јаҥжыккан кӱӱниҥ «Устатшакирт» тӧс јериниҥ кайчы-манасчызы;

Арюна Нимаева (Гадьянова) морин-хуристтердиҥ «Алтан зула» ӧмӧлигиниҥ башкараачызы;

Дмитрий Сафьянов – кайчы, Хакасияныҥ кожоҥныҥ ла бијениҥ ады-јолы јарлу «Жарки» деген албаты ӧмӧлигиниҥ башкараачызы;

Чамбал Дугул-оол Хертекович – Тываныҥ эл кайчызы, балдардыҥ Монгун-Тайгинский районыныҥ санат школында сыгыл-хоомей аайынча класстыҥ ӱредӱчизи;

Элита Зиянгирова – Башкортостанныҥ калык чӱмделгезиниҥ республикан тӧс јериниҥ баш специалисти;

Ильдар Юнусов – Башкортостанныҥ калык чӱмделгезиниҥ ӱлгерлеп айдар кайчызы.

Кайчылардыҥ калыктар ортодогы он алтынчы Курултайы Сары бӱрдиҥ, алтын кӱстиҥ база бир јакшынак сыйына бодолду элес эдип, ӧдӧ конды. Јайаан јайалталардыҥ кӧрӱ-маргааныныҥ окылу жюризиниҥ јааны болгон Таныспай Боксуровичтиҥ айтканыла, аҥылу, јакшы Курултай болды. Балдардыҥ, јииттердиҥ јазап белетенгени иле. Анчада ла ӧмӧликле кайлаарында балдардыҥ једимдери бийик. Олор кай чӧрчӧктӧрдиҥ ӱзӱктерин (кемиле јаан) эске ӱренип, кайлаганы јарамыкту. Ајаруга алып, балдардыҥ башкараачыларына ижине тузаланатан кӧп јаҥыртулар бар.

Биске, кӧрӧӧчилерге, анчада ла Улаганнаҥ Алан Темеевтиҥ школыныҥ балдарыныҥ, онойдо ок «Јаш канат» деген албатылык јайаан ӧмӧликтиҥ (башкараачызы Айана Темеева) ӧмӧликле де, таҥынаҥ да кайлаганы јарады.

Јаш ӱйе кӧп тоолу башка-башка кӧрӱ-маргаандарда једимдӱ туружып, таскап јатканы иле. Мында Василий Тельденовтыҥ, Эмиль Теркишевтиҥ школдорыныҥ балдары база јакшы турушты.

Кайчылардыҥ Курултайында кӧрӧӧчилер ас болгоны карамду. Билимчилер, алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилери, ӱренчиктер, ӱренеечилер залга бадышпай турган болзо, оморкоду ондо болор эди. Је айалга оҥдолор деп иженели.

К. ПИЯНТИНОВА