Алтайдын Чолмоны

Адару ӧскӱреечилердиҥ форумы ӧткӧн

15.10.2019

Ӱлӱрген айдыҥ 5-6 кӱндеринде Новосибирсктиҥ биатлонный комплексинде Сибирьдиҥ адару ӧскӱреечилериниҥ форумы ӧткӧн.

Јӱстеҥ кӧп адару ӧскӱреечилер јуулган форумда Россияныҥ ла ӧскӧ дӧ ороондордыҥ адару ӧскӱрер бӧлӱгиниҥ билимчилери ле специалисттери јилбилӱ докладтарын кычырган.

Јуулган улустыҥ тоозында ченемелдӱ адару ӧскӱреечилер кӧп болгонын темдектеер керек. Олордыҥ кезиги ижин промышленный кемине јетирип алган улус: кайда да 500 ле оноҥ до кӧп уйа адару тудат.

Форумда кӧрӱлген сурактардыҥ тоозында Россияда адару ӧскӱреринде кандый јаҥы чочыдулар табылып турганы, Россияда, Казахстанда ла Белоруссияда адаруны промышленный кеминде ӧскӱрериниҥ амадулары, мӧтти шиҥдеери ле оныҥ јарамыктузы, адаруныҥ ооруларыла тартыжары, јеткерлӱ ооруларды тууразынаҥ кийдирбези, адаруныҥ уктары ла бӱдӱмдери, адару ӧскӱреринеҥ иштеп алылган аш-курсак кижиниҥ су-кадыгына кандый туза јетирип турганы, адаруны кандый уйаларда тутканы артык ла оноҥ до ӧскӧлӧри болгон.

Бу сурактар аайынча эрмек-куучындарды биология, јурт ээлемниҥ билимдериниҥ докторлоры, профессорлор, ченемели јаан врачтар, ветеринарлар ӧткӱрген.

Адару ӧскӱрери (пчеловодство) учурлу јуртээлемдик культуралардыҥ чечектееринде јарамыкту айалга (опыление) тӧзӧӧрин јеткилдейт. Бу бӧлӱкте кайда да 200 муҥнаҥ кӧп кижи иштейт.

Мӧт иштеп алары аайынча Россия јер-телекей ичинде баштапкы он ороонныҥ тоозына кирет. 2014 јылдаҥ ала бис бойысты бӱткӱлинче ороондо иштеп алган мӧтлӧ јеткилдейдис. Россияныҥ аҥылу ар-бӱткендик аргалары адару ӧскӱрерине мынаҥ да ары јарамыкту айалгалар тӧзӧйт. Анайып, ичбойындагы рынокто ло экспортко мӧттиҥ ле мӧттӧҥ эдилген аш-курсактыҥ производствозын кӧптӧдӧр аргалар бар.

Калганчы јылдарда Россияныҥ адару ӧскӱреечилериниҥ јондыгыныҥ чыгартулу улузы ӧскӧ ороондордогы коллегаларыла ишмекчи колбуларды тыҥыдат. Россия телекейлик пчеловодстводо будына бек туруп келгенин 2021 јылда Уфада ӧдӧтӧн Апимондияныҥ 47-чи конгрези иле керелейт. Апимондия – ол пчеловодческий ассоциациялардыҥ телекейлик федерациязы. Бу организацияныҥ амадузы – адару ӧскӱрер бӧлӱкте иштеп турган билимчилерди, аргачыларды ла јондык ишчилерди бириктирери болуп јат. Оныҥ штаб-квартиразы Италияныҥ тӧс калазында – Римде.

Ӧрӧ тоололгон ло оноҥ до ӧскӧ једимдер СССР ӧйинде адару ӧскӱрерине эдилген ајаруныҥ, ол тушта салынган тӧзӧлгӧниҥ ле байлык ар-бӱткенниҥ шылтузында болгон. Калганчы јирме беш јылдыҥ туркунына адару ӧскӱрерине госјӧмӧлтӧ болбогон деп айдарга јараар. Бастыра бу ӧйдиҥ туркунына российский чиновниктер адару ӧскӱрерине кӱӱнине тийген бӧлӱкке чилеп кӧргӧн. Мындый кӧрӱм-санаа 1998 јылда президент Б. Н. Ельцинниҥ «Адару ӧскӱрери керегинде» јасакка кол саларынаҥ мойногонынаҥ башталган. Анаҥ улам адару ӧскӱрериниҥ инспекциязы, ветеринарный службазы, адару ӧскӱреечилерди ле специалисттерди белетеер ле олордыҥ узын бийиктедер система, мӧттиҥ јаантайынгы шиҥжӱзи јылыйган.

Бӱгӱнги кӱнде российский пчеловодствоныҥ одус јылга ӧзӱм алынып келген аргалары тӱгенип јат. 2006 јылдаҥ ала 2016 јылга јетире адарулардыҥ билелериниҥ (пчелосемья) тоозы 18 процентке астаган. Ороондо мӧттиҥ рыногында фальсификаттыҥ кеми 40 процентке јеткен. 2015 јылдаҥ ала мӧттиҥ производствозыныҥ ла экспортыныҥ кеми ӧспӧй барган. Эл-јонныҥ садып алар аргалары јабызаганынаҥ улам мӧтти садары кӱчке келижет. Адаруныҥ ооруларыныҥ тоозы база кӧптӧйт. Јурт ээлемде сыраҥай ла адаруга јарабас пестицидтер тузаланары кӧптӧй берген. Андый корондор белетеп тургандардыҥ јетиргениле, 2018 јылда Россияда 156,6 муҥ тонна пестицидтер белетелген. Мынызы, 2017 јылга кӧрӧ, 8 процентке кӧп.

Ӧскӧ ороондордо дезе, адару ӧскӱрериниҥ ле адаруны корыырыныҥ сурактарына јаан ајару эдилет.

Быјыл Россияныҥ бир кезек тергеелеринде кӧп адару корондолгоны керегинде элбек јетирӱлер эдер эп-аргалар кӧргӱскен, бичиген ле айткан эди. Мыныҥ шылтагы неде дезе, быјыл ороон ичинде рапс деген ӧзӱм отургызылган јерлер кӧптӧгӧн. Бу ӧзӱмди капустный моль јакшызынып јийт. Оныла тартыжарга болуп, аграрийлер рапсту јалаҥдарын јӱзӱн-башка пестицидтерле корондогон. Кезиктери бир јалаҥды алты катаптаҥ да корондогон учуралдар болгон эмтир. Андый јалаҥдарды тӱнде корондогоны јарамыкту. Не дезе, тӱште кӱнниҥ чогына кезик корондор ийдезин јылыйтат ла туза экелбейт. Је кем тӱнде иштеерге јакшызынар?…

Рапс мынаҥ да озо орооныстыҥ јалаҥдарында отургызылган болгон. Је быјыл андый јалаҥдардыҥ кеми канча катапка кӧптӧгӧн. Не дезе, бу ӧзӱм экспортко барат. Европаныҥ ороондорында рапстаҥ биодизель (дизельный двигательдерге керектӱ одыру) белетейдилер. Биодизель дизодырудаҥ сӱркӱштеер аргаларыла аҥыланат. Бу бӱдӱм одыруны тузаланганы двигательдердиҥ иштеер ӧйин узадат. Анайда ок биоодыруда јаман бензональный јыт јок. Биодизельди эдип чыгарары нефтепереработкадаҥ јеҥил. Оныҥ да учун Европаныҥ ӧзӱм алынган ороондоры рапсты тузаланат.

Адару ӧскӱреечилердиҥ айтканыла болзо, бир јерде тоолу јылдардыҥ туркунына рапс отургыскан кийнинеҥ, ол јердеҥ база неме алып болбозыҥ. Чокымдап айткажын, јердиҥ кыртыжы ӱрелет ле ӧзӱмдер анда ӧспӧс. Ол ло Европада канча јылдарга рапс отургызылган ла эмди олор бойыныҥ јерлерин ӱребеске, Россияны кӧстӧп алгандар. Бисте отургызылган рапсты садып алатаны олорго јарамыкту болуп јат. Бистиҥ аграрийлер јаан кирелтелерге болуп, јерлерин ӱрейт…

Быјыл адарулар корондолгоныла колбой адару ӧскӱреечилер башка-башка ведомстволорго, министерстволорго баштанган. Бу учуралдыҥ кийнинеҥ јаҥдар адару ӧскӱреечилерге ајару эдип баштаган деп айдардаҥ башка. Јалаҥдарын корондоп турган аграрийлердиҥ јанында пасекалар бар болзо, ол аграрийлер байа адару ӧскӱреечилерге мындый да кӱнде, мынча саатта јалаҥдарды корондоорым деп айдып салар учурлу. Темдектелген бу ӧйдӧ адару ӧскӱреечи адаруларын чыгарбай, эмезе ӧскӧ јерге кӧчӱрип, аргаданар аргалу. Мындый «ээжи» бузулбаза јакшы туру. Је кӧп саба учуралдарда анайда болбойт. Кандый да тергеелерде адарулары корондолгон пасечниктерге компенсация-акча берилет, кайда да јок. Форумда турушкан адару ӧскӱреечилердиҥ бирӱзиниҥ айтканыла болзо, чиновниктердиҥ бирӱзи компенсация-акча бербеске болуп, «слердиҥ адарулар корондолгонынаҥ улам эмес, карыганынаҥ улам ӧлгӧн» деген эмтир. Је байа компенсация-акчаны регистрациялу пасекалар алар аргалу. Кӧп саба адару ӧскӱреечилер ЛПХ болуп јат. Олорго кӱчке келижет. Мыныҥ бастыразын угуп, карын, бисте аграрийлер ийдези тыҥ корондорды тузаланбайт деп сананадыҥ.

Адару ӧскӱрери тергеебистиҥ јурт ээлеминиҥ эҥ кирелтелӱ бӧлӱктериниҥ бирӱзи деп айдарга јараар. Туулу Алтайдыҥ мӧди, анаҥ эдилген аш-курсак ороон ичинде текши јарлу ла јаантайын суруда. Бу бӧлӱкти ӧзӱм алындырарына керектӱ ар-бӱткендик айалгалар да, аргалар да сӱреен јарамыкту. Је бисте адару ӧскӱрерине база ајару эдилбеген болгон. Алтай Республиканыҥ башчызына талдалган Олег Хорохордин бу суракла јилбиркеп, ого ајару эдип баштаганы адару ӧскӱреечилерге ижемји берет.

Сибирьдиҥ адару ӧскӱреечилериниҥ форумында республикабыстаҥ бир канча адару ӧскӱреечи турушкан, ол тоодо адару ӧскӱрер крестьян ээлемниҥ јааны Кӱлер Такачаков. Форумда јӱстеҥ кӧп кижи јуулганын бичиген эдим. Олорды тууразынаҥ ајарзаҥ, бастыразы ла јӱрӱминде бойыныҥ јерин табып алганы иле сезилет: агаш-таштыҥ ортозында, ару кейле тынып, адарула иштеп, јаан кирелтелер алып турган да. Колго тагынган частары, кӧлӱктери керегинде айтпай да јадым. Кыскарта айтса, «мӧттиҥ барондоры» деп айдардаҥ башка. Је онызы кайдалык, эҥ учурлузы кижиниҥ су-кадыгы эмес пе? Мениҥ база бир ајарганым – лекциялар узун залда ӧткӧн, улус јык толо. Лектор колында микрофонду, ыраакта турат. А байагы адару ӧскӱреечилердиҥ кемизинде де очки јок. Адаруга чактыртканы су-кадыкка, ол тоодо кӧстиҥ кӧрӧр аргаларына јарамыкту деп, тегиндӱ айтпай јат. Анаҥ, адару ӧскӱрген јылдарыҥ берилген јӱрӱмиҥе ӱзеери јылдар кожот деп, база айдып јадылар.

К. КУРТОВ