Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

“Аракы ачу аш эмес — корон…”

15.10.2019

Аззат Кыхыев “Эрӱӱл Алтай” деп јондык биригӱниҥ турчызы, сӧӧги мундус, Оҥдой аймакта јуртайт. Горно-Алтайсктагы государственный университеттиҥ юридический факультединде заочно ӱренет, айыл-јуртту. Бӱгӱн ол “Алтайдыҥ Чолмоны” газеттиҥ кычыраачыларыныҥ айылчызы.

—Аззат Айасович, “Эрӱӱл Алтай” деп јондык биригӱ качан тӧзӧлгӧн, оныҥ амадулары кандый?

—Бистиҥ “Эрӱӱл Алтай” биригӱни  тӧзӧгӧнистеҥ бери тӧрт јылга једип браат. Онойдо окылу регистрацияны  быјыл ла эткенис. Бистиҥ амадубыс —  јондыкты, эл-јонды эрӱӱл, су-кадык јӱрӱм јӱрери јанынаҥ јетирӱлерле социальный сетьтер де, туштажулар да, ӧскӧ дӧ эп-аргалар ажыра таныштырары.   Бис — ол Денис Торбоков, Эркин Яманчинов  (олор Кош-Агаш аймакта јуртайт), Эрелдей Тӧлӧсов калада јуртайт, ол биске орус тексттерди алтайга кӧчӱрип болужат.

Бисти Алтайыстыҥ келер ӧйи, тегин де ас эл-јоныстыҥ су-кадыгы, јаш ӱйелердиҥ су-кадыгы, айдарда, ырысту ла эрӱӱл келер ӧйис санааркадат.  Оныҥ учун ижисте мындый тӧс ууламјыларды чокымдайдыс:  эрӱӱл јӱрӱмдӱ улустыҥ тоозын кӧптӧдӧри, јаш ӱйени чын таскадып, аракыдаарынаҥ, таҥкылаарынаҥ ла наркотиктердеҥ корулаары,  јадын-јӱрӱмисте,  јаҥжыгуларыста ла чӱм-јаҥдарыста аракыны јоголторы, аракыдашла, таҥкылашла тартыжары јанынаҥ јасактар јарадарында эрчимдӱ туружары ла ӧскӧлӧри де.

—Слерле, “Эрӱӱл Алтайдыҥ” јетирӱлериле кандый соцсетьтердеҥ таныжар арга бар?

—В Контакте, Инстаграмда, онойдо ок бис Ютубка база чыгып турубыс. Бу соцсетьтер ажыра   бис текши ороондогы ӧскӧ јондык биригӱлерле колбулар тудуп иштейдис, ижисте ченемелдер алыжып јадыс. Ол тоодо “Эрӱӱл Россия” ла “Јакшыга ӱрет” деп федерал ӱлекерлер, “Эрӱӱл учун тартыжуныҥ союзы”,  “Эрӱӱл јӱрӱм тӧзӧӧр лӧ корыыр союз” — “Эрӱӱл Тюмень”, “Текши керек” деп организация ла ӧскӧ дӧ кӧп  организациялар  бастыра ороон ичинде эрчимдӱ иштейдилер. Биске кӧрӧ, кӧп тергеелерде олордыҥ филиал-первичкалары эрчимдӱ иштейт. Темдектезе, Красноярскта ондый онго јуук биригӱлер иштеп туру. Бу ончо јондык организация-биригӱлердиҥ ижиндеги эп-аргалары башка-башка, је амадулары бирлик — эрӱӱл тергеелер, эрӱӱл ороон учун иштеери.

—Бистиҥ тергееде, айдарда, слердиҥ биригӱ  ондый иштӱ сок јаҥыс организация болуп јат? Оныҥ шылтагы неде деп бодоп туругар?

—Јондык организациялар ол бойыныҥ кӱӱниле, бойыныҥ аргаларыла, ол тоодо бойыныҥ акча-манадыла иштеп јӱрген биригӱлер болуп јат. Кӧп улус тӧс иштӱ, бош јок. Онойдо ок, мен сананзам, бистиҥ тергееде эл-јонныҥ тоозы ас, улустыҥ јондык керектерде эрчими јабыс… Аракы јок байрам јок, сӱӱнчи јок деген каршулу санаа-кӱӱн калыктыҥ   бажында бек “отурып” јат.  Бис кандый ла байрамда, керек дезе, той-јыргалда, качан јиит биле јаҥы ла тӧзӧлип турарда, аракыны “тӧӧргӧ” чыгарып аладыс. Кудалаш, белкенчек, јӧптӧр, той бойы   ачу аш деп байлаган корон јогынаҥ ӧтпӧй јат. Мен тойымды аракы јок ӧткӱргем. Кажы ла јиит онойдо эдип, арткандарына јакшынак јозок болор учурлу.

—”Эрӱӱл Алтай” биригӱниҥ чокым керектери, амадулары керегинде элбеде куучындап берзеер, Аззат Айасович?

—Учурлу керектерди айтсабыс, Кош-Агашта “Эрӱӱл Россия — јарык келер ӧй” деп автомаҥтадыш ӧткӱргенис. Оны аймактыҥ администрациязында  јашӧскӱримниҥ ле спорттыҥ керектери аайынча бӧлӱк јӧмӧгӧн эди. Бу акцияныҥ амадузы — ол эл-јонныҥ ајарузын эрӱӱл  ле су-кадык јӱрӱм јӱрерине ууламјылаары болгон. Акцияныҥ туружаачылары  “Дружба” стадиондо “Кош-Агаш — эрӱӱл јӱрӱмниҥ јери”  деп баннер тургускан ла најылык матч ӧткӱрип, мини-футбол ойногон.

Онойып, бис байрамдарды аракыдаш јогынаҥ ӧткӱрип, су-кадыкка тузалу керектерде туружып ӧткӱрер јозок кӧргӱзедис.

Оромдордо аракыдашла, таҥкылашла тартыжары јанынаҥ кӧргӱзӱлӱ баннерлер тургузарыла база иштейдис. Ондый баннерлер алтай тилле база тургузылган.

Балдар аракыныҥ   су-кадыкка салтарын,   аракыны корон деп билип јӱрзин деп, мультфильмдер кӧргӱзип јадыс.  Ондый мультиктер “Текши керек” деп организацияныҥ, “Јакшыга ӱрет”  деп федерал ӱлекердиҥ кӱчиле  согулган, олорды соцсетьтер ажыра  алып, кӧргӱзип турубыс.

Эмди јайгы-кӱски иштер когызай берерде, “Эрӱӱл јӱрӱмниҥ урокторын” ӧткӱрерге турубыс. Бу керекти тергеениҥ ончо аймактарында ӧткӱрерге чырмайарыс. Онойдо ок чокым ӧткӱретен керегисти темдектеп, бир шӱӱлтеге келип, гранттардыҥ конкурстарында туружарга ченежерге турубыс.

Јаан ишти билелерле ӧткӱрер керек.  Баланы јаштаҥ ала аракыны корон деп айдып, оныҥ су-кадыкка каршузын јартап таскадары јаан учурлу. Бистиҥ кезик билелерде балдардыҥ кӧзинче эмезе балдарыла кожо до аракы амзаары уйатту эмес деп чотойдылар. Ондый билелер кӧптӧп јат. Эҥ ле коркымчылузы, чочыдулузы — ол келер ӧйдиҥ энелери кыстардыҥ, ӱй улустыҥ аракыдап турганы. Су-кадыкты корыырыныҥ республикан  министерствозында бу јуукта ӧткӧн кӱрее-куучында туружып, мен бистиҥ тергеебисте аракыдаш јанынаҥ айалга коомой болгонын база катап уктым.  Бистиҥ организацияныҥ ижин эрчимделтерге, оныҥ турчыларыныҥ тоозын элбедерге, калыкла иштеерге “Эрӱӱл биле” деген кыймыгу баштаарга амадайдыс. Ондо билелер эрӱӱл јӱрӱм јӱрер амадузы кайдаҥ келгени, ондый јӱрӱмниҥ биледеги, балдарды таскадарындагы артыгы, учурлузы керегинде куучындап, ченемелиле ӱлежер аргалу болор.

—Аззат Айасович, аракыны алтай улус, байла, ичкен кижиниҥ бажына чыгып,  оны јаан уйатка сугуп  эмезе каршулу керекке, тӱбекке кийдирип салатан учун байлап, ачу аш деп айдат. Слер дезе, корон деп кӧп айттыгар…

—Бис аракыны ачу аш дебей, чикезинче корон деп айдып јадыс. Аш дегени ол курсак. Аракы ол курсак эмес, кижиниҥ су-кадыгына јаан салтарлу химический эдим, корон эмей. Онойдо ок “культурный аракыдаш” дегени — ол кижи бойын  тӧгӱндеп,  сананып тапканы.  Канча да кирези ас аракы ичсеҥ, ол тӱҥей ле су-кадыгыҥа, кандый бир органыҥа салтарын јетирип јат. Оноҥ хронический аракычылар, таҥкычылар база ас ичиштеҥ,  ас таҥкылаштаҥ, “бир эмештеҥ” баштаган эмей. Олордыҥ каршулу ийдези ондо — кижи бир эмештеҥ, “культурный ичиштеҥ”   баштап, ого тӱрген ӱрениже берет ле кажы ла катап порциязын кӧптӧдип јат. Алтай улустыҥ эт-канында аракыны  каршузы ас ӧскӧ веществолорго кӧчӱрип турган ферменттер јок деп,  билимчилер туку качан айдыжып јат.  Айдарда, аракычы алтай кижиге оныҥ олјозынаҥ чыгарга сӱреен кӱч болуп турганы јарт.

Жуковтыҥ адыла адалган школ-интернаттыҥ башка-башка јылдардагы выпускниктеринеҥ де кӧрӱп ийели. 1994 јылдыҥ выпускниктериниҥ фотојуруктары ортодо  алтай балдардыйы  јок. 2018 јылдыҥ выпускниктери бастырага јуугы алтай  балдар. Бӱгӱнги ӧскӱстердиҥ кӧбизиниҥ ада-энелери эзен ле олор балдарын таскадар тап-эригинеҥ айрыттырган деп сананып ийзебис, керектиҥ шылтагы аракы деп јартала берер…

Эрӱӱл јӱрӱм учун иштеп турган бастыра јондык организациялар “Эрӱӱл јӱрӱм — калыктыҥ кӱӱн-санаазы” деген бирлик программала иштейт. Олор —  јетирӱлик террорды токтодоры (кинолордо, телекӧрӱлтелерде аракыдашты, таҥкылашты кӧргӱзерин јок эдери), эрӱӱл јӱрӱмниҥ урокторын ӧткӱрери, келер ӧйдӧ улус јуртаган јерлерде: калаларда, јурттарда аракы садарын токтодып, олордоҥ бир эмеш ыраагында аҥылу магазиндерде садарын јарадары ла ӧскӧлӧри де.

Бӱгӱнги кӱнде аракыны аш-курсак садып турган магазиндерде, супермаркеттерде эҥ кӧрӱмјилӱ јерде тургузып сададылар. Оогош то, јаан да балдар јараш этикеткаларлу болуштопторды кӧрӱп, јааназам мен олорды садып аларым деп сананат.  Аракыны балдардыҥ сыны јетпес этирте, бийиктей тургузар керек.

—Аззат Айасович, кычыраачыларга баштанып, нени айдар кӱӱнигер бар?

—Бистиҥ аракыдашла, таҥкылашла, наркотиктерле тартыжар кыймыгу, оныҥ акциялары каруулу ведомстволордыҥ, јаҥныҥ органдарыныҥ болужыла элбеп туру. Бис бастыра эл-јонды, анчада ла јашӧскӱримди биске биригип, соцсетьтерге  кирип, эрӱӱл јӱрӱм јӱреечилердиҥ тоозын кӧптӧдӧр шӱӱлтелер, эп-сӱмелер айдып берзин деп баштанадым. Бис јӱк биригип, ийде-кӱчисти  бириктирип, билелерди бектеп, ӧзӱп јаткан ӱйени су-кадык, эрӱӱл ӱйе эдип таскадарыс.

Бистиҥ Алтайыс сӱреен јараш ла бай. Алтайыстыҥ коручылы, черӱзи болорго, биске эрӱӱл ле су-кадык болор керек. Ондый болбозоос, бис Алтайысты корулап болбозыс. Мында јарлу кожоҥчы, кӱӱчи  Виктор Цойдыҥ мындый сӧстӧрин эзедип ийели: “В строю только те, кто в трезвом уме и здоровой памяти”.

—Эрмек-куучын учун быйан! Ижигер эрчимделзин, биригӱниҥ турчылары кӧптӧзин,   Алтайыста калыгыс   эрӱӱл  јӱрӱмле јӱрзин!

Н. БЕЛЬЧЕКОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина