Алтайдын Чолмоны

Јӱрӱмниҥ јаан боочызында

15.10.2019

80 јаш ол кӧп пӧ эмезе ас па? Бу кире јаш јажаган улус ырысту јӱрӱм јӱрген деп бодойдым. Нениҥ учун дезе олор бу ӧйдиҥ туркунына јӱрӱмниҥ јеҥил эмес, је јилбилӱ јолын ӧткӧн. Олор Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ӧйинде ӧскӧн, ол јылдардыҥ ачу-коронын кӧргӧн, јууныҥ кийниндеги јылдарда кату-кабыр иштерде турушкан улус.

Олордыҥ кезигиниҥ адалары, энелериниҥ эш-нӧкӧрлӧри јууныҥ јалаҥдарынаҥ јанбаган. Бастыра шыралу иштерди сӧӧк-тайагы тыҥыбаган балдарга, јаан улусла кожо, бӱдӱрерге келишкен. Оныҥ кийнинде ӧйдӧ бу балдардыҥ кезиги ӱредӱзин тӱгезип, каруулу иштерде иштеген, айыл-јурт тӧзӧгӧн. Оноҥ 90-чы јылдардыҥ кызалаҥдарын ӧдӧргӧ келишкен.

Шак мындый јӱрӱмдик јолды ӧткӧндӧрдиҥ бирӱзи тодош сӧӧктӱ Алексей Кайдазынович Сакашев. Ол Оҥдой аймакта Алтыгы Талду јуртта чыккан. Адазы Кайдазын, энези Чымыл деп улус болгон. Адазы черӱде службазын ӧдӱп турала, финндерле болгон јуу-согушта турушкан. Оноҥ Алтайына јанып келеле, Салјар, Шашыкман, Ак-Боом деп јурттарда колхозтыҥ председатели болгон. Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталарда, Алексейдиҥ адазын айыл-јуртында чайын да ичирбей, эки јашка јеткен уулчагыла јолыктырбай, военкоматтаҥ фронтко апарган. Кайдазын канду јуу-согуштардыҥ јалаҥында јеҥ јастанган…

Алексейдий уулдар ла кыстар адалары јок, ӧскӱс артып, кандый шыра кӧргӧнин бис энелеристиҥ куучындарынаҥ укканыс, билерис. Андый шыра-тӱбек база болбозын ла деп сананарыҥ. Кийнинде ол чыдап келерде, энези ого адазыныҥ эдинип јӱрген кара-тере акчакабын кереес эдип берген эмтир — ол оны эмдигенче чеберлеп, баалап јӱрет.

Алексей Кайдазынович тӧрӧл јуртында баштамы школды божодып, Караколдогы јетијылдык ӱредӱлӱ школго ӱренерге барган. Бу школды божодоло, ӱредӱзин оноҥ ары кӧндӱктирерге, областной национальный школго барар деп, бек сананып алган болгон. Је јолой нӧкӧрлӧриниҥ сӧстӧрине кирип, Шабалинниҥ школына барган эмтир. Нениҥ учун дезе, ондо интернатта јакшы азырап турган дешкен. Нӧкӧрлӧри городто јаҥыс ла «жуликтер» бар деп айдып, јолой артырып алгандар.

Алексей Кайдазынович бу школдо јакшы ӱренип, спорттыҥ маргаандарында јаантайын туружып турганы учун канча катап школдыҥ текши линейказында мактадып туратан. Ол анчада ла волейболло тыҥ јилбиркеген, школдыҥ волейболло јуунты командазыныҥ капитаны болгон. Кийнинде ӧйлӧрдӧ черӱде болордо, дивизияныҥ јуунты командазында ойногон. Иштеп те турарда, јаантайын волейболло маргаандарда турушкан.

Јылдар ӧдӧт. 1962 јылда черӱдеҥ јанып келеле, ол «Ленин јол» колхозто иштеген. 1963 јылда оны Оҥдой аймактыҥ Карл Маркстыҥ адыла адалган колхозыныҥ комсомол организациязыныҥ качызына кӧстӧгӧндӧр. Мынайып Алексей Кайдазыновичке јӱрӱмниҥ јаан јолы ачылып барган. Кийнинде јылдарда ол комсомолдыҥ Оҥдой аймактагы комитединиҥ экинчи ле баштапкы качылары болуп иштеген. Оноҥ партияныҥ Оҥдой аймактагы комитединиҥ аппарадында иштеп турарда, Новосибирсктеги бийик ӱредӱлӱ партийный школдыҥ тӧрт јылдыҥ ӱредӱзине аткаргандар. Ӱредӱ једимдӱ божогон кийнинеҥ ол партияныҥ Горно-Алтайсктагы обкомында инструктордыҥ ижин бӱдӱрген.

Оныҥ кийнинде А. К. Сакашевти партияныҥ Кӧксуу-Оозындагы райкомыныҥ качызы эдип кӧстӧгӧн, бу иште ол беш јыл иштеген. Бу ӧйдиҥ туркунына ол јерге темиге де берген, эткен керектери де албаты ортодо тоомјыда болгон. Темдектезе, Кӧксуу-Оозында телевышканы, аэропортты тудар тушта ол улусты баштап, коно-тӱне иштеген. Амадулар јаан болгон. Је эш-нӧкӧри Юлия Григорьевнаныҥ су-кадыгына бу јер «келишпес» салтарын јетирип турган учун, јер солыырга келишкен. Онойып ойто Оҥдой аймагына келгендер. Мында Алексей Кайдазынович 1986 јылга јетире партияныҥ аймкомында озо баштап качы, оноҥ экинчи качы болуп иштеген.

Мен бу бичимелимде Алексей Кайдазыновичтиҥ база иштеген јамыларын эске алынбай, Алтай Республиканыҥ баштапкы катап тудулган Эл Курултайыныҥ Тӧргизинде кадрлар ла кайралдар аайынча башкарту тӧзӧлӧрдӧ, оныҥ јаанына оны бирлик кӱӱн-санаала јӧптӧгӧнин темдектеер кӱӱним бар. Бу ишке оны Эл Курултайдыҥ председатели болгон В. И. Чаптынов кычырган ла јӧптӧгӧн.

Партияныҥ 90-чы јылдардыҥ бажында јайрадылып калган кадровый политиказын орныктырары, кадрлардыҥ республикан резервин тӧзӧӧри, госслужбаныҥ Москвадагы эки академиязыла, Новосибирсктеги академиязыла колбулар тургузарга, аппараттыҥ ижин чыныктаарга ченемелдӱ кижи керек болгон. Ол иштерди бӱдӱрери Алексей Кайдазыновичке бӱдӱмјилелген. Бу иштерди ол једимдӱ бӱдӱрген деп айдар керек.

Бис тегин ле колхозчылардыҥ јууныҥ кийнинде 50-чи јылдарда чыккан балдары болгоныс. Ада-энелерис «јаан эжиктер» ачып билбес, «јаан јамылуларла» колбу, эрмек-куучын тутпаган да болзо, бисти Алексей Кайдазыновичтий улус тууразынаҥ кӧрӱп, кадровый резервте туткан болуптыр. Андыйлардыҥ бирӱзи бу бичимелдиҥ авторы.

90-чы јылдарда ороон јайрадылып, компартия јоголгон. Бу ӧйдӧ мен партияныҥ Барнаулдагы крайкомында тӧзӧмӧл бӧлӱктиҥ инструкторы болуп иштегем. Куран айда, бир ле кӱнде иш јок болуп арткам. Билемле кожо, ӱч баламды ээчидип, ойто областька јандым. Шак бу ӧйдӧ Оҥдой аймакта Караколдыҥ јурт Соведине председатель керек болгон, мени бу ишке кӧстӧдилер. Бир јылдыҥ бажында Карл Маркстыҥ адыла адалган колхозтыҥ председателине туткан. Је Ельцин деп президенттиҥ политиказыла колбой, колхоз-совхозтор јайрадылып башталган. Оноҥ арызын эске алынбайык — ойто ло иш јок.

Је ӱч ай ӧткӧн соҥында, 1994 јылдыҥ кочкор айында мени кенетийин Эл Курултайдыҥ Тӧргизиниҥ кадрлар ла кайралдар аайынча башкартузыныҥ јааны кычырып туру деп јетирӱ келди. Јаан удатпай ла, Эл Курултайдыҥ туразыныҥ 4-чи кадында кабинетке кирип барзам, бу башкартуныҥ консультант-специализи Артур Александрович Сулуков мени уткуп, Алексей Кайдазыновичтиҥ кабинедине јетире ӱйдешкен. Кабинеттиҥ ээзиле эзендешкен кийнинеҥ ол айтты: «Иван Макович, эртен Эл Курултайдыҥ Тӧргизиниҥ јуунында кадровый сурактар болор. Эл Курултайдыҥ Аппарадыныҥ бир каруулу ишчизи ӧскӧ ишке барып јат, оныҥ ордына, В. И. Чаптыновло јӧптӧжип, сениҥ кандидатураҥга токтодыс. Нениҥ учун дезе сен «кадровый резервте» туруп јадыҥ. Не деп сананып туруҥ?». Мен сананып кӧрӧйин дедим. А. К. Сакашев чырайын соодып, мынайда айтты: «Је сананар болзоҥ санан, бис ӧскӧ кандидатурага чыгарыс, улус бар».

Керектиҥ аайын сезип, мен капшай ла: «Јӧп, мен белен, јӧпсинип турум» дегем. Эртезинде мени парламенттиҥ Аппарадыныҥ тӧзӧмӧл бӧлӱгиниҥ јаанына јӧптӧп салдылар.

В. И. Чаптыновтыҥ ла А. К. Сакашевтиҥ бӱдӱмјилеген каруулу ижинде 24 јылдыҥ туркунына иштедим. Парламенттиҥ беш созывыныҥ Аппарадында каруулу иштер бӱдӱрип, амыралтага чыккан эдим. Бу учурал керегинде нениҥ учун бичип турум дезе, Алексей Кайдазынович бу ӧйлӧрдӧ кӧп улусты государственный службаныҥ јолына тургускан. Ол ӧйдӧ каланыҥ ла аймактардыҥ администрацияларыныҥ ла депутаттар Совединиҥ каруулу ишчилери Эл Курултайдыҥ Тӧргизиниҥ ајарузында болгон.

А. К. Сакашев иштеги једимдери учун кӧп тоолу кайралдарла кайралдаткан. Ол тоодо РСФСР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ Тӧргизиниҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла, «За освоение целинных и залежных земель» ле «Иштиҥ ветераны» медальдарла, «За безупречную службу» деп кӱндӱлӱ темдекле. Ол Алтай Республиканыҥ кӱндӱлӱ кижизи болуп јат.

Алексей Кайдазынович јаан једимдерге јеткенинде, кайра кӧрбӧй иштеп јӱргенинде эш-нӧкӧри Юлия Григорьевнаныҥ ӱлӱзи база бар деп айтсам, јастыра болбос. Олор 1963 јылда айыл-јурт тӧзӧп, эки уулду болуп, эмди олордыҥ балдарыныҥ балдарын кӧрӱп отургылайт. Юлия Григорьевнаны бистиҥ республикада билбес улус, байла, јок болбой. Бу кижи быјыл база учурлу јажын темдектеди. Олор бой-бойына сӱрекей кару. Аначада ла Юлия Григорьевна эш-нӧкӧрин сӱрекей кичееп, ол до јердеҥ бери тартып алган да ӧйлӧр болгон (кижи сакыбаган јанынаҥ јоболго до алдыратан эмтир).

Алексей Кайдазынович керегинде бичип тура, 80 јаш ол кӧп пӧ эмезе ас па деген сурак бергем. Ойто бойыма ла каруу берерге турум: 80 јыл ас эмес јылдар, јеҥил эмес ӧйлӧр. Качан оныҥ јанына тегерик, јараш, кара кӧстӧрлӱ кызычак јӱгӱрип келерде, оноҥ сениҥ адыҥ кем деп сурадым. «Адым Иришка, ӧбӧкӧм Сакашева» — деп каруу алдым. Кӧрӱп отурзам, эки карганактыҥ кӧстӧриниҥ чокторы кӱйӱп, јылу эриндери барказыныҥ балазына тийерде, меге де кандый да сӱӱнчилӱ, јӱрӱм ырысту, эмди де узак јӱрер аргабыс бар деп билдирди. Айдарда, 80 јаш кӧп эмес, ӧдӧтӧн јолдор эмди де бар.

И. УНУКОВ,

иштиҥ ле госслужбаныҥ ветераны