Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Тӧрӧл тилисти билип, оморкоп јӱрели

18.10.2019

Алтай тилдиҥ кӱнин улу алтай поэт, бичиичи Лазарь Васильевич Кокышевтиҥ чыккан кӱнинде темдектеери керегинде јӧп 2014 јылда јарадылган. Ӱлӱрген айдыҥ 16-чы кӱнинде тергеениҥ тӧс калазында Алтай тилдиҥ кӱнин темдектеер керектер башталды. Эртен тура культураныҥ ла ӧскӧ дӧ ведомстволордыҥ ишчилери, бичиичилер, ӱренчиктер, ӱредӱчилер ле ӧскӧ дӧ улус Лазарь Кокышевтиҥ М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотеканыҥ јанында турган кереезиниҥ јанына јуулдылар.

Александр Майманов текши эл-јонныҥ сӱӱген поэдиниҥ эземин кереестеп келгендерге баштанып, бу кӱнде оныҥ ӱлгерлери, прозалык бичимелдери јарланар деди. Поэттиҥ Кумжулу јуртына учурлаган јолдыктарын кычырды. Оноҥ ары кереестиҥ јанына ээчий-деечий ӱренчиктер чыгып, ӱлгерлер кычырдылар. Ол тоодо «Седеҥ башту Себиниҥ бажында», «Бичиктӱ кайа» деп ӱлгерлери угулды. Поэт тӧрӧл јериле кӧп јорыктап, оныҥ јаражыла, байыла јолду оморкоп, олорго кӧп ӱлгерлерин учурлаган. «Алтын-Кӧл», «Чолушманда» ла «Шуралай» деген ӱлгерлери бу алтайдыҥ улузына, јаражына учурлалат. Ӱлгерлерле коштой поэттиҥ јӱректи сыстадар, кӱски кунукчылды эзедер «Турналар» деп ӱлгерине чӱмделген кожоҥ Туу-Кайаны ӧрӧ јаҥыланып турды…

Кереес јанында туштажуны ӧткӱреечи оноҥ ары поэттиҥ Кыргыз јеринде, Кубада ла ӧскӧ дӧ ороондордо јӱрӱп чӱмдеген ӱлгерлерин эзетти. Олорды каланыҥ педколледжиниҥ ле школдорыныҥ ӱренчиктери айттылар. Онойдо ок «Јӱс письмо» деп прозалык бичигинеҥ ӱзӱктер кычырылды. Ол тоодо бӱгӱнги де кӱнде курч турган сурак — алтай тил керегинде сурак керегинде бичигени. «Тӧрӧл тилим — ол албатыныҥ јебрен историязы, оныҥ бӱгӱнги кӱни ле келетен ӧйи. Тӧрӧл тилин јаҥыс ла албатызынаҥ айрылып калган, тазылы, угы-тӧзи јок улус ундып јат.

Јок, туулардыҥ ортозында јаткан кичинек албатым тирӱде, тӧрӧл тилим качан да ӧлбӧс!».

Мындый кычыраачылардыҥ деп адалган туштажу-эземниҥ кийнинде јуулган улус сӱӱген поэттиҥ кереезине јаркынду ӧҥдӱ чечектерин салдылар.

Алтай тилдиҥ кӱнине учурлалган кӧдӱриҥилӱ јуун оноҥ ары П. В. Кучияктыҥ адыла адалган эл театрда  ӧтти.  Байрамда тергеениҥ бӱдӱреечи, јасакчы  јаҥыныҥ органдарыныҥ башкараачылары, турчылары,  билимчилер, бичиичилер, журналисттер, ӱредӱчилер, бичик чыгарманыҥ ишчилери, ӱренчиктер ле ӧскӧ дӧ улус туруштылар.

Кӧдӱриҥиниҥ ачылтазында республикада ӧдӱп турган эл байрамдардаҥ алынган јаркынду видео-ӱзӱктер кӧргӱзилип, јарлу кожоҥчы Эмил Толкочековтыҥ «Мен алтай» деп оморкодулу кожоҥы јайылды. Оныҥ кийнинде уткуулду сӧзин Алтай Республиканыҥ башчызы, Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председатели Олег Хорохордин айтты. Ол Россияныҥ калыктарыныҥ байлыгы — ол олордыҥ байлык культураларыныҥ, јаҥжыгуларыныҥ, тилдериниҥ башка-башка болгонында, тӧс байлык болуп турган тилдерди, ол тоодо орус тилле коштой государственный алтай тилди корып алары государствоныҥ јаан учурлу кереги деп темдектеди. Алтай тилди корып ла ӧскӱрип алар амадула тергееде ГАГУ-да алтаистиканыҥ ла тюркологияныҥ факультеди, Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлӱ институды, алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилериниҥ ассоциациязы тӧзӧлгӧн лӧ иштеп турулар. «Ийделӱ Алтай» деп адалган ла беш јылга темдектелген јети ӱлекер-программаныҥ тоозында республикада Алтаистиканыҥ ла тюркологияныҥ тӧс јерин тӧзӧӧр ӱлекер база бар. Ол билимде алтай тилди шиҥдеериниҥ, корулаарыныҥ ла ӧскӱрериниҥ аргаларын элбедери јарт.

«Республикада 11 муҥнаҥ ажыра балдар алтай тилди ле литератураны ӱренет, онызы ончо балдардыҥ ӱчинчи ӱлӱзи болуп туру — деп, Олег Леонидович оноҥ ары чокымдады. —Тургуза ӧйдӧ бистиҥ тергееде алтай тилле художественный, билим, ӱредӱ-методикалык литература кепке базылып чыгат. Олорды ГАГУ-да алтаистиканыҥ ла тюркологияныҥ факультеди, Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлӱ институды ла «Алтын-Туу» бичик чыгарма кепке базат. Кажы ла јыл тергееде алтай тилге ле литературага учурлай акциялар, олимпиадалар, билим конференциялар, конкурстар кӧп ӧткӱрилет. Эл театр алтай тилле спектакльдар тургузып кӧргӱзет. Алтай тилди таркадарында ла корыырында јаан учурлу ишти «Алтайдыҥ Чолмоны» республикан газет ле аймактардыҥ газеттери, «Туулу Алтай» ГТРК ӧткӱрет».

Башчы адакыда айтты: «Залда алтай тилле колбулу иштӱ бичиичилер, журналисттер, билимчилер, ӱредӱчилер јуулган. Слерди де, текши республиканыҥ да эл-јонын јаркынду байрамла, Алтай тилдиҥ кӱниле, уткыйдым!»

Кӧдӱриҥиде ак-чек иштӱ, тилдиҥ ӧзӱмине јаан камаанын јетиреечи улуска кайралдар табыштырылды. Россия Федерацияныҥ Президентиниҥ јарлыгыла Алтай Республиканыҥ Журналисттер биригӱзиниҥ председатели Борис Алушкин тӧрӧл журналистиканыҥ ӧзӱмине јаан камааны ла узак јылдарга ак-чек ижи учун Најылыктыҥ ордениле кайралдатты. Онойдо ок Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ грамоталарыла тергеениҥ аймактарында школдордыҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилери Рада Абулова, Екатерина Таюшева, Алтынай Уванчикова, АР-дыҥ ӱредӱлик ле билим аайынча министерствозыныҥ билим-методикалык совединиҥ турчызы Надежда Тайборина, М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотеканыҥ баш библиотекари Наталья Ачимова кайралдаттылар.

2019 јылда башка-башка кемдӱ конкурстарда, кӧрӱлерде ле билим-шиҥжӱлӱ иштерде эрчимдӱ турушкан ла бийик једимдерге јеткен јайалталу ӱренчиктерге, јашӧскӱримге Лазарь Кокышевтиҥ ай сайынгы акча-сыйы табыштырылды. Олордыҥ тоозында Арина Гуляева, Андрей Сафронов, Даниил Печерский, Алина Тудашева, Анастасия Горохова, Сара Майманова.

Јуулгандарды онойдо ок Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ председатели Владимир Тюлентин уткыды. Ол уткуулын алтай тилле айтты: «Кӱндӱлӱ туружаачылар ла айылчылар, слерди Алтай тилдиҥ кӱниле акту кӱӱнимнеҥ уткуп турум! Эртенги кӱнде бистиҥ республика кандый болоры, бистиҥ јашӧскӱрим кандый једимдерге једери — ончозы бойыстаҥ камаанду, бойыстыҥ колыста. Бӱгӱнги айалгада анчада ла балдар алтай тилин ундыйт, билелер тӧрӧл тилиле куучындашпай јат. Алтай тил болбозо — алтай калык болбос, алтай калык болбозо — Алтай Республика болбос. Алтай тилдиҥ бу сурагыныҥ аайына тергеениҥ башкарузы, Эл Курултайы текши эл-јонло кожо чыгар учурлу». Республиканыҥ јасакчы органыныҥ спикери залда отургандарга «тӧрӧл тилигерди ундыбагар, алтай бичиктерди кычырыгар, билегерде куучындажыгар, кайда ла јӱрзегер, алтай тилигер слердиҥ алтай чырайаар болор» – деп баштанды.

Оноҥ ары ол Алтай Республиканыҥ Эл Курултайы-ныҥ Кӱндӱлӱ грамоталарын Чамал ла Турачак аймактардыҥ школдорында алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилери Айана Ардиматовага ла Наталья Кандараковага табыштырды.

Уткуулду сӧзин поэт, востоковед-тюрколог, РФ-тыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи Бронтой Бедюров айтты. Ол бӱгӱн Алтай тилдиҥ кӱни бежинчи катап темдектелип јатканыла келген улусты уткыды. Былтыр кандык айда ЮНЕСКО-до (Парижте) тӱрк тилдердиҥ, ол тоодо алтай тилдиҥ айалгазы керегинде јаан форум ӧткӧнин ле ондо алтай тил керегинде јетирӱ эткенин, оноҥ Бишкекте «Алтай цивилизация» деген телекейлик конференцияда база куучын айтканын, сыгын айда Алтай крайда, бисте тӱрк-монгол калыктардыҥ тилдери керегинде конференция болгонын эзетти. Бу темдектер ажыра Бронтой Янгович алтай тилистиҥ ады, учуры телекей ӱстиле јарлалып турганын оморкодулу деп темдектеди. «Је экинчи јанынаҥ, алтай тилди ӱренериниҥ, оныла кычырарыныҥ сурагы бӱгӱнги кӱнде курч турат — деп, ол айтты. —Су-алтай тилле эрмектежери керек дезе јаан да улус ортодо коомой айалгада. Алтай тилди кемдер ӧскӱрип, јарандырып, улалтып јат? Алтай бичиичилер, поэттер. Орус тил Ломоносовтоҥ озо улу болбогон, оныҥ кийнинде чӱмдеген улу орус бичиичилер, поэттер орус тилди улалткан, јарандырган болуп јат».

Бронтой Бедюров оноҥ ары телекейде бистиҥ тӱрк тилле 250-300 млн кижи куучындажат, је алтай тилдиҥ тӧзӧгӧзиле таркаган тилдерле 600 млн кирези улус куучындажат деп айдып, тилин билбес кижи ол ӧскӱс кижидий деп јолду темдектеди.

Уткуулдар ортозында кожоҥдор, сценкалар кӧргӱзилди. Онойып, Шабалин аймактыҥ «Чаргычак» деп албатылык фольклор ансамбли Лазарь Кокышевтиҥ «Туулардаҥ тӱшкен балдар» романынаҥ ӱзӱкти ойнодылар. Баатырлардыҥ кожоҥдорын алтай кеп-кийимин кийген Эмил Толкочеков, Андрей Чадин, Виктор Малчинов кожоҥдодылар. Јуулгандарды сонуркадып, чалканду, куманды тилдерле база кожоҥдор јаҥырады. Кош-Агаштаҥ «Тала» ӧмӧлик, Улаганнаҥ Марина Саксаева улуска кожоҥын сыйладылар. Онойдо ок балдардыҥ садигиниҥ болчомдоры, калада 7-чи таҥмалу школдыҥ ӱренчиктери алтай тилле ӱлгерлер айттылар, кожоҥдодылар. Залда отурган ветерандарга чечектер сыйлалды.

Н. БЕЛЬЧЕКОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина