Алтайдын Чолмоны

Ичкери ӧзӱмге ууланган јолло…

22.10.2019

Ӱлӱрген айдыҥ 18-чи кӱнинде «Шабалин аймак» муниципал тӧзӧлмӧниҥ 95 јылдыгына учурлай кӧдӱриҥилӱ керек-јарактар аймактыҥ тӧс јуртында Культураныҥ туразында ӧткӧн.

Алтайыстыҥ јараш ар-бӱткендӱ толыктарыныҥ бирӱзинде јуртап јаткан иштеҥкей ле јайалталу эл-јонды бу юбилейлик байрамла Алтай Республиканыҥ башчызы Олег Хорохордин уткыган. Ол Культураныҥ туразында јык толо јуулган албаты-јонды акту кӱӱнинеҥ уткуп тура, «Шабалин аймак» муниципал тӧзӧлмӧдӧ экономиканы ӧскӱргедий јаан аргалар бар болгонын темдектеген. Бу аргалар јуртээлемдик продукцияны эдип чыгарарыла, оныҥ переработказыла колбулу. Озо ло баштап мал-аштаҥ иштеп алып турган чыҥдыйы бийик аш-курсакла. Олорды белетеер кичӱ цехтер аймакта кажы ла јыл ачылат деген.

«Мынаҥ озо јылдарда эт ле сӱт табыштырылып турган болзо, эмди аргачылар олордоҥ колбаса, каймак, сыр, йогурт ла оноҥ до ӧскӧ аш-курсактар белетеерге јӱткийт. Башкару бу ууламјыны кыйалтазы јоктоҥ јӧмӧӧр. Эттиҥ, сӱттиҥ, ӧлӧҥдӧрдиҥ, тӱктиҥ тереҥ переработказын эдер тӧс јер тудатан јаан инвесторды бис табып алдыс. Мынызы аймактыҥ эл-јонын ишле јеткилдеерине ле јадын-јӱрӱмин јарандырарына талдама алтам болорына бӱдедим» —  деп, тергеениҥ башчызы айткан.

Олег Хорохординниҥ темдектегениле, тургуза ӧйдӧ ас ла јоголып јаткан тындуларды корып алары аайынча биосферный кластер тӧзӧӧри керегинде сурак шӱӱжилет. Оныҥ тӧзӧлгӧзи Чаргыдагы зубровый питомник болор.

Шабалин аймактыҥ анайда ок пантовый продукция эдип, туризмди, јолдыҥ инфраструктураларын ӧскӱрип, једимдӱ ӧзӱм алынарына, Алтай Республика дезе бойыныҥ эл-јоныла – јурт јерлердиҥ ишчилериле оморкоорына бӱткенин Олег Хорохордин база айткан.

Тергеениҥ башкараачызы мергендӱчилерге кайралдарды кӧдӱриҥилӱ айалгада табыштырган. Анайып, агропромышленный комплекстиҥ системазында узак јылдарга ак-чек ижи учун РФ-тыҥ јурт ээлем аайынча министерствозыныҥ Быйанду самаразын таҥынаҥ аргачылар Анатолий Егузеков ло Николай Тижин алгандар.

Республикада культураныҥ ӧзӱмине јетирген камааны, чыдап јаткан ӱйени кижи кӱӱндӱ этире таскадарында једимдери ле узак јылдарга јайаан ижи учун «Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи» деп кӱндӱлӱ ат-нере Шыргайтыда Культураныҥ туразыныҥ художественный башкараачызы Рита Бакияновага берилген.

Профессионал ижиндеги једимдери, чыдап јаткан ӱйени ӱредеринде ле таскадарында јаан камааны ла ӱредӱ бӧлӱгинде узак јылдарга ак-чек ижи учун Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла Шабалинниҥ Л. В. Кокышевтиҥ адыла адалган школында тӱӱкиниҥ ӱредӱчизи Алена Биятова кайралдаткан.

Јуулган улусты бу јаркынду байрамла анайда ок АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ, оныҥ спикери Владимир Тюлентинниҥ адынаҥ парламенттиҥ эл политика, ӱредӱлик, культура, јондык биригӱлер ле текши јетирӱлер эдер эп-аргалар аайынча комитединиҥ јааны Наталья Екеева уткыган. Ол Шабалин аймактыҥ тӱӱкизи керегинде толо ло јилбилӱ јетирӱ эдип, бу аймакка «баштапкы» деген сӧс сӱреен келижип турганын темдектеген. Не дезе, Горно-Алтайский автономный областьтыҥ статузын бийиктедери керегинде суракты кӧдӱрген баштапкы кижи М. В. Карамаев бу аймакта чыккан.  Алтай Республиканы тӧзӧгӧн лӧ оныҥ баштапкы башчызы болгон В. И. Чаптынов база мында туулган. Баштапкы алтай романды бичиген Л. В. Кокышевтиҥ ак-јарыкка чыккан тӧрӧл јери база Шабалин аймак.

Наталья Екеева уткуулду сӧзин айткан соҥында, бир канча кижиге АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ Кӱндӱлӱ грамоталарын табыштырган. Бу кайралды алгандардыҥ тоозында «Алтай теплосервис» деп каруузы кирелӱ ӧмӧликтиҥ котельныйыныҥ машинисттери Александр Соколов ло Николай Казанцев болгондор.

Юбилейлик керек-јаракла колбой эл-јонын «Шабалин аймак» муниципал тӧзӧлмӧниҥ јааны Эрчим Сарбашев база уткыган. Ол башкарып турган аймактыҥ ӧткӧн тӱӱкилик јолын кыскарта айдып, бу ӧйдиҥ туркунына аймактыҥ ӧзӱмине јаан камаанын јетирген улустыҥ ады-јолдорын адаган. Аймактыҥ јааныныҥ темдектегениле, бу улус башка-башка бӧлӱктерде, ол тоодо јурт ээлемде, ӱредӱликте, су-кадыкты корыырында, культурада, спортто ло оноҥ до ӧскӧзинде эрчимдӱ иштеп, Шабалин аймактыҥ тӱӱкизинде тереҥ изин артыргыскан. Бӱгӱн де тӧрӧл аймагыныҥ бийик адын чыгарып јӱрген улус ас эмес. Олордыҥ ады-јолдоры база айдылган.

Байрамдык кӱнде сценага республикабыстыҥ бастыра аймактарыныҥ јаандары база чыккан. Олордыҥ адынаҥ уткуулды Алтай Республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧриниҥ ассоциациязыныҥ председатели, «Майма аймак» МО-ныҥ јааны Роман Птицын айткан.

Јерлештерине уткуулду сӧзин 1973-1987 јылдарда Шабалинниҥ аймакисполкомыныҥ председатели болуп иштеген, Алтай Республиканыҥ кӱндӱлӱ кижизи, «Кӱндӱниҥ темдеги» ле «Таҥ Чолмон» ордендердиҥ кавалери Иван Амырович Охрин  айткан. Ол аймакты башкарган ӧйлӧри, кожо иштеген коллегалары керегинде эске алыныштарыла ӱлешкен.

«Шабалин аймак» муниципал тӧзӧлмӧниҥ 95 јылдыгына учурлалган кӧдӱриҥилӱ керек-јарак байрамдык ойын-концертле тӱгенген. Бу ок кӱнде билелер ортодо спортивный эстафета, албатылар најылыгыныҥ «Бис кожо» деп адалган фестивали, јайаан конкурс, јурт ээлемниҥ  товарэдеечилериниҥ, јурт јеезелердиҥ, албаты эдимдериниҥ устарыныҥ кӧрӱ-выставкалары ӧткӧн. Аймак ичинде јадып турган башка-башка калыктардыҥ чыгартулу улузы национальный аш-курсактарыла кӱӱнзегендерди амзаткан. Анда кӧрӱге алтай, орус, узбек, армян, татар, казах ла оноҥ до ӧскӧ албатылардыҥ амтанду ла солун аш-курсагы чыгарылганын темдектеер керек.

Одоштой кыпта јурт јеезелердиҥ ле албаты эдимдериниҥ устарыныҥ кӧрӱ-выставкалары ӧткӧн. Алтай Республиканыҥ башчызы Олег Хорохординниҥ бу кӧрӱде тургузылган эдимдерди лаптап ла сонуркап кӧрӱп турганын, устарла узак куучындашканын кӧрӧргӧ келишти.

Кӧрӱде эдимдерин тургускан улустыҥ бирӱзи Татьяна Затеева. Бу аргачы билезиле эм ӧлӧҥдӧр јууйт, тазылдар казат. Олордоҥ јӱзӱн-башка чайлар, сборлор белетейт. Алдында Татьянаныҥ энези эм ӧлӧҥдӧрлӧ сӱрекей јилбиркеген болтыр, анайда ок улус та эмдеген. Соҥында мазьтар, кремдер белетеп баштаган. Кийнинде, 2009 јылда, кызы Татьяна бу ишти баштаган ла ол эмди билелик иш болуп калган. Аргачыныҥ амадулары јаан – цех ачып, иштеер јерлер тӧзӧӧр кӱӱндӱ. Бис дезе бу кижиге јаҥыс ла ачык јолдор кӱӱнзейдис.

Чаргы јурттаҥ келген Елена Садриеваныҥ той балкаштаҥ эткен эдимдери кӧзиме база илинген. Кӧрӧр болзо, бу кижи бир јыл кайра јурттыҥ школында гончарный мастерской ачкан эмтир. Эмди анда кӱӱнзеген балдар јӱрет. Анаҥ бери балдардыҥ эдимдери бир канча кӧрӱ-выставкаларда турушкан. Елена бойы Уралдаҥ келген, ӱредӱзи аайынча јурукчы.

Игорь Лядинниҥ агаштаҥ кескен эдимдерин улус база јилбиркеп кӧргӧн. Ол бойы Шабалин јурттаҥ. Агаштаҥ, темирдеҥ, таштаҥ эдимдер јазайт. Оныҥ айтканыла, узанып ол кайда да он јыл кайра баштаган. Эткен эдимдерди ле сувенирлерди фестивальдар, јарымкалар сайын апарат. «Айттырулар болзо, барып јадым. Бу мениҥ хоббим, тӧс ижим башка» — деп, Игорь айткан.

Клубтыҥ тыштында изӱ аш-курсак, эттеҥ ле сӱттеҥ белетелген продукция, кийим-тудум садып турган киосктор иштеген. Эҥирде эл-јонды бойыныҥ кожоҥдорыла, бијелериле республикабыстыҥ јарлу артисттери сӱӱндирген.

*    *    *

Бу кӱнде кайрал алган улустыҥ тоозында тоомјылу ветерандар база болгон. Олордыҥ бирӱзи Мария Романовна Лучкина. Ӧрӧкӧнниҥ айтканыла, ол 1928 јылда Камлакта чыккан. 7-чи классты ӱренип божодордо, ӱренчиктерди колхозтыҥ конторазына кычыргандар. Анда олорго: «Јуу болуп јат, кыра сӱрер керек, иштеер улус јок. Бис тогус бука алганыс. Олорды салдага јегеле, кыра сӱрер керек. Биске слердиҥ болужар керек» деп айткандар. Анайып, 9 кызычак ла тӧрт уулчак иштеп баштаган. Кызычактар кыраны букаларла сӱрген болзо, уулчактар аттарлу. 1945 јылда база ла кыра ижинде болордо, ыраактаҥ атту кижи сыр маҥла келип: «Ижерди токтодор, бастырагар клубка барыгар! Јуу божогон!» деп кыйгырган. Мыны уккан балдар јалаҥды кечире јӱгӱрген. Клубка келген болзо, чурана јыҥырап турган. Анда јуулган улустыҥ кемизи де бијелеп јаткан, кемизи де ыйлап турган. Балдар Јеҥӱни мынайда уткыган болтыр.

Кийнинде јылдарда Мария Романовна јашӧскӱримниҥ бригадазында иштеген. Агаш белетеген, јолдор туткан. Соҥында конторада чотобот болуп иштеген. Айыл-јуртту болуп, эш-нӧкӧри Петрла кожо Акташтӧӧн иштеп барган. Анда јирме эки јылдыҥ туркунына металлозаводто баш бухгалтер болуп иштеген. 1989 јылда тӧрӧл Шабалин аймакка јанган, амыралтага чыгала, ӱӱрелериле кожо «Аннушка» деп ӧмӧлик тӧзӧп, башка-башка ойын-концерттерде, конкурстарда, фестивальдарда турушкан.

Тургуза ӧйдӧ јаанак 91 јашту да болзо, је кӧстӧри чокту, эрмек-куучыны чокым ла јарт. Мария Романовна эш-нӧкӧриле кожо бир кыс чыдаткан, эки баркалу. Олордыҥ балдарыныҥ тоозы тогус. Баркаларыныҥ балдарыныҥ балдары ӱчӱ. Ырысту јаанак тӧрӧл аймагыныҥ эл-јонын бу байрамла уткуп, су-кадык, амыр-энчӱ кӱӱнзеген.

База бир јаанактыҥ ады-јолы Александра Авдономовна Тупикова. Ол Шабалин аймакта чыккан. Ада-энези јӱрӱмнеҥ эрте јӱре берерде, ӧскӱс арткан балдарды энезиниҥ эјези чыдаткан. Јаандайла, айылду-јуртту болуп, бастыра јӱрӱмине уй саачы болуп иштеген. Јаанактыҥ једимдӱ иштегенин тӧжинде тагынган кӧп тоолу кайралдар керелеп турды. «Јаантайын ла озочылдардыҥ тоозында болгом» — деп, ол каткырган. Ол андый ӧйлӧр болгон, ӱзӱги јогынаҥ иштейтенис деген.  Эмди Александра Авдономовна ӱч баланыҥ энези, ӱч барканыҥ јааназы. Баркалары ого база да ӱч бала сыйлаган эмтир.

Ильинка јуртта чыккан, кийнинде ӧйдӧ Барагашта школды ӱренип божодоло, Ыраак Кӱнчыгышта Тихоокеанский пограничный черӱде черӱчил молјузын бӱдӱрип, Горно-Алтайсктагы педучилищеде бир јылдыҥ туркунына ӱч курсты ӱренип божоткон Иван Васильевич Бакиянов база кайрал алгандардыҥ тоозында болгон. Оноҥ ло бери ол Барагаштыҥ школында физкультураныҥ ӱредӱчизи, тазыктыраачы болуп иштеп келген. Јаштаҥ ала спортло тазыктырынган. Оныҥ да учун «физкультура ла спорт ол мениҥ хоббим эмес, ол мениҥ јӱрӱмим» деп айткан. Иван Васильевич тургуза ӧйдӧ физкультураныҥ урокторынаҥ башка јеҥил атлетиканыҥ секциязын база ӧткӱрет. Оныҥ тазыктырган балдарыныҥ тоозында чой кӧдӱрериле Россияныҥ кӧп катап јеҥӱчили Михаил Бабушкин, республикан ла краевой маргаандардыҥ призерлоры, спринтле јӱгӱриште Алтай Республиканыҥ эки катап јеҥӱчили Денис Заграв ла оноҥ до ӧскӧлӧри бар. Спортчы олорло јаантайын оморкоп јӱрет. Иван Васильевич бойыныҥ да балдарын спортло тазыктырынарына таскаткан.

К. ЯШЕВ