Алтайдын Чолмоны

Кадын-Бийдиҥ белтиринде…

22.10.2019

Кадын ла Бий суулардыҥ белтири. Алтайда јаткан калыктардыҥ кеп-куучындарына кирген, тӱӱкизиле колбулу учурлу јер. Кӧрӧргӧ амадаган алтай…

Бодогондо, ого једерге ыраак та эмес: Бийск каланыҥ јуугында, Алтайский крайдыҥ Смоленский районыныҥ Верх-Обский деген јуртыныҥ јанында. Тӱндӱк јанынаҥ агып келген Бийдиҥ кӧк-чаҥкыр суузы ла тӱштӱк јанынаҥ келген Кадынныҥ борозымак-ногон суузы мындагы Иконниково деген ортолыкты эки јандай агып, бириккен де тужында узак ӧйгӧ ӧҥдӧри колылбай барат. Интернетте  бу јердиҥ видео до, фото до јуруктары кӧп.

Алтай калыктыҥ кеп-куучындарына Кадын ла Бий суулардыҥ бириккен јери калганчы чак келгежин, калганчы јаан јуу-согуш болотон јер деп кирген. “Кадын ла Бийдиҥ ортозында / Коркышту јаан јуу-чак болор: / Кадынныҥ суузы канла агар, /  Эрчиштиҥ суузы этле агар. / Сары чымалыдый сары черӱ / Алдынаҥ ӧрӧ чыгар, / Кара чымалыдый кара черӱ / Ӱстинеҥ тӧмӧн тӱжер…” – деп, озогы кеп-куучындарда айдылган. Бу јуу-согуштаҥ арткан улустаҥ албаты јаҥыдаҥ ӧзӱп барар деп.

Орус Православный Церквениҥ ХХ чак-тыҥ башталарында атту-чуулу ишчилериниҥ бирӱзи протоиерей Иоанн Восторгов 1909 јылда Алтайда болуп, Обь сууныҥ бажындагы куулгазын јерлер керегинде Бий-ский уездтиҥ јурттарында кӧп кеп-куучындар барын бу јол-јорыгыныҥ бичимелдеринде темдектеген. “Чактыҥ учында Бийдиҥ ле Кадынныҥ ортозында кара ла ак ийделердиҥ улу јуузы болоры керегинде улус серенбей куучындаганын мен бойым уккам” – деп, ол бичиген.

Улу орус јурукчы Н. К. Рерих дезе 1926 јылда Бийскти ӧдӱп тура, ак ла кара ийделердиҥ – Ак Аттыҥ ла Кызыл Аттыҥ – калганчы јуу-согужы Кадын ла Бий суулар бириккен јерде болор деп, јаржактардыҥ озогы кеп-куучындарына тайанып, “Алтай-Гималаи” деген јорык бичимелдеринде бичийт.

Јуук ӧйдӧ, 1981 јылда, Иконниково јуртта јажына јаткан Федора Суворова ӧрӧкӧн: “Антихристле калганчы јуу-согуш бистиҥ јерде, Бий ле Кадынныҥ ортозында болор деп, мен оогош тужымда Савелий таадам куучындап туратан” деп айтканын Бийсктиҥ краеведческий музейинде иштеген Сергей Исупов  темдектеген.

Эмдиги “Вихоревка”,  јаан јашту улус “Вихоревский кечӱ” деп, Бий сууныҥ оҥ јарадын, Иконниково деген ортолыкка Кадынныҥ айрызы кирип турган јерди адап турган эмтир. Бу јерде озодо улус бойы кечкен, малын кечирген кечӱ  болгон ошкош. XIX чактыҥ ортозынаҥ ала ортолыкта Бийсктиҥ рыногына Туулу Алтайдаҥ, Монголиядаҥ ла Казахстаннаҥ экелген малдыҥ санитарный карантини болгонын тӱӱкичилер темдектейт.

Тӱӱки бичимелдерде “вихоревка” деген сӧстиҥ тазылын эмдиги шиҥжӱчилер бистиҥ эрадаҥ озо VIII-VII чактарда Алтайда јаткан европей чырайлу самодий калыктардыҥ тилинеҥ арткан, “би-хара” – “сууныҥ бажындагы јер” деп јартайдылар.  Бу јердиҥ адын “би-хара-ус”, “ би-хайра” дегенине келиштирип, “сууныҥ бажындагы бийик јер”, “агару јер” (“хайра, хайран” — “кайран”) деп јартаган бичимелдер учурайт. “Вихоревка” деген сӧс санскрит тилде “вихара” деген сӧстӧҥ – “кудайларга бажырган јер” де деп јартап тургандар бар.

Је, сананзам, “вихоревка” деген сӧстӧ  “кара” да , “кайран” да деген тазыл јок. Ол мындагы кечӱниҥ “Бий јары (јарады)” деп айтканынаҥ бӱткен болгодый. “Јар” деген сӧс кӧп тӱрк тилдерде бар, мынайда сууныҥ бийик јарадын адап јат. Славян тилде “яр” база јар, јарат.

Туулу Алтай озо чактардаҥ бери кӧчкӱн калыктардыҥ кӱнчыгыштаҥ кӱнбадышка, тӱштӱктеҥ тӱндӱкке, ары-бери јорыктаган, кезек ӧйгӧ јаткан белтир јери болгонын тӱӱкичилер темдектеп турарда, бу јорыктарда олордыҥ јӱрген јолдоры, кечкен кечӱлери база јаҥжыккан эмей. Мынайда сананзаҥ, Бий сууныҥ ады “тӧс кечӱлӱ, бий-каандый јаан суу” дегени болордоҥ айабас.

Алтайдыҥ боочы-сындары ажыра эмдиги Монгол, Кыдат, Орто Азия ла оноҥ до ӧскӧ јерлер јаар јолдор ӧткӧн. Орус каандык Сибирьдиҥ јерлерин бактырар тужында гран-кыйузын темдектеген каруулды Бий ле Кадын суулардыҥ белтиринде тӧзӧгӧни тегиндӱ эмес. Бу јерлерди кайып кӧрӧр иштер 1625 јылда башталганын тӱӱкичилер темдектейт. Кайучыл казактар аш ӧскӱрерге јарамыкту элбек јалаҥдар, аалу аҥдарыла байлык тайгалар, балыгы кыймыраган суулар керегинде орус каанга јетирип туратан. 1687 јылда Нидерландтыҥ географы ла картографы Николай Корнелиссон Витсен деген кижи Бий сууныҥ оозында, оныҥ оҥ јарадында болотон каланыҥ бӱдӱм-кеберин де јураган.  1708 јылда Бий ле Кадын суулардыҥ оозында, јарамыкту јерде, государствоныҥ волостьторын ла аш салган крестьяндардыҥ јурттарын корыырга, шибее-острог тудары керегинде Петр I каанныҥ Јарлыгы чыгып јат. Бу јерлерде ол ӧйлӧрдӧ эмдиги кумандылардыҥ ла байаттардыҥ ӧбӧкӧлӧри јаткан. “Бикатунский осторог” баштап Бий ле Кадын суулардыҥ бириккен јеринде болгон. 1710 јылда ойроттордыҥ черӱзи, јаҥжыккан кечӱзин блаажып, бу шибеени јуулап ӧртӧгӧн. 1718 јылда “Бикатунская крепость” ӧскӧ јерде, Бий сууны 20 километр ӧрӧ тудулган.

Бу шибеениҥ тӱӱкизи — база бир башка куучын. Је бӱгӱн Бий ле Кадын суулардыҥ белтириниҥ куулгазын учуры керегинде база бир тӱӱкилик учуралды эске алалы.

Орус каандыктыҥ Северный деген јуузында олјого кирген швед капитан Йохан-Табберт-Страленберг 1711 јылда Сибирь јаар айдуга барган. Мында ол география, тӱӱки ле этнография аайынча јетирӱлер јууп, Мессершмидтиҥ Сибирьле јол-јорыгында турушкан, Тоболдыҥ картографы С. Ремезовло, геодезист П. Чичаговло таныш болгон. Швецияга јанып келеле, 1730-чы јылдарда  Сибирьдиҥ картазын јураган. Бу картада Страленберг Бий ле Кадын суулардыҥ бириккен јеринде јербойыныҥ ӧс калыктарыныҥ бажырган кудайы – “Алтын эмеген” турганын темдектегени солун, оны ол латин таныктарла  “Монументум Дева Златум” деп темдектеген. Эмдиги ӧйгӧ јетире Обь сууга јууктай јаткан манси, ханты, ненец калыктарда “Сорни-Эква” деп адалган, ырыс-кежик берген барлу алтын эпши-кудай керегинде куучындар айдылганча. “Золотая баба”, “золотая дева” керегинде чӧрчӧк кино до согулган ошкош эди.

Швед капитан Кадын ла Бий суулардыҥ белтиринде кандый алтын (айса алтындаган) кереести кӧргӧн?  Ол мынаҥ озо ӧйлӧрдӧ Ак Умардыҥ оозында турган, бу јерле суула јорыктаган тӱндӱк калыктардыҥ кереези болгон болор бо, айса кийнинде чактарда буркан јаҥ туткан ойроттордыҥ Ак-Тару, Кӧк-Тару деген кудай эпшилериниҥ сӱрин кӧргӧн  – эмди јӱк бодоштырары арткан.

Ӧткӧн чактыҥ башталарында Алтайда јаткан калыктардыҥ (алтайлардыҥ, байаттардыҥ, телеҥиттердиҥ) кал ӱйе, калганчы чак керегинде кеп-куучындарын, јарлыктарын, ол тоодо биске јуук ӧйдӧ јаткан  Боордыҥ, Јарынактыҥ, Кӧкӱлдиҥ ле о. ӧ. белгелерин ајарып кӧрзӧ, олордыҥ айтканы Јер-телекейдиҥ эҥ јебрен бичик кереезинде – Ведаларда – калганчы чак керегинде айдылганына сӱрекей тӱҥей. “Тоозындый албаты болор, тобрактый санаалу болор. Адалу-уулду аайлашпас, энелӱ-кысту эптешпес. Јаандарын тообос, јаштарын килебес. Јаткан алтайы бузулар, јер ээн артар…”

Бодогондо, бистиҥ кеп-куучыныс сӱрекей јебрен тазылду, тӱӱкибистиҥ та кандый ӧйлӧрин эзедип јат – бу эмдиги шиҥжӱчи-тӱӱкичилердиҥ ижи болор керек ошкош. Кадын-Бийдиҥ белтирине барып келерге амадап, бу бичимелди бичип турбай…

Светлана КЫДЫЕВА