Алтайдын Чолмоны

Курчу-куйагы, ийдези болгон кичӱ тӧрӧли

22.10.2019

Туулу Алтайдыҥ чӱмдемел культуразында лирика аҥылу, учурлу јерде турат. Шак ла лирика ажыра кижи кӱӱн-санаазында, кӧксинде байлыгын, ич-телекейин чыгара айдар аргалу.

Бис јаан ӱйениҥ поэттери Паслей Самыктыҥ (1938 ј.) ла Валерий Куницынныҥ (1944 ј.) лириказында телекейдиҥ јуруктарын тӱҥдештирип кӧрдис. Паслей Самыктыҥ (Василий Тордоевич Самыков) орус тилге кӧчӱрилген «Созвездие любви» деген ӱлгерлик јуунтызын ла Валерий Куницынныҥ «Живое дерево души», «Я голосом встаю из трав», «Жива душа преодолением любви» ле о.ӧ. бичиктерин шиҥжӱлегенис. Шиҥжӱлӱ ижисте Л. Гумилевтыҥ бистиҥ кажыбыста ла укталып келген эс-санаабыс бар деген тӱп-шӱӱлтезине тайанганыс. Шак ол укталып келген санаа кижини чыккан-ӧскӧн јериле бек колбуда алып јӱрет. Айдарда, бу эки поэт кажызы ла бойыныҥ ук-тӧзине, тазыл-тамырына тайанып, кожо кичӱ тӧрӧлиниҥ, Шабалин аймактыҥ, сӱр-кеберин тургускан. Бу сӱр-кеберде олор бӱткӱл Алтайга поэтикалык кӧрӱмин чындык ла толо кӧргӱзет. Сӱр-кебердиҥ тӧзӧгӧзине олорды оогоштоҥ ала эбире курчаган ар-бӱткендик јурамалдар салылган деп айдарга јараар.

Је эҥ ле озо олорго адалардыҥ јери деген учур берилет. Паслей Самыктыҥ ӱлгерлеринде тӧрӧл јуртын курчаган куулгазын кептӱ туулар, ар-бӱткен ле чадыр айыл. Је ол ок ӧйдӧ ак айастаҥ јерге тӱжӱп, јери-јуртыныҥ гран-кыйузын элбеде, јаанада кӧргӱзет. Каспа ла тӧрӧл јурт бирлик ууламјыда кӧргӱзилет. Ӱлгерде ӱйелердиҥ колбузы, укталып улалган эс-санаазы јарт ла чокым айдылат ( «Тӧрӧл Каспа јурт»).

Алтай поэтти Куницын јӧмӧп, ол ло укталган санааны улалтат. Валерий Куницынныҥ угы-тукумы крестьян улус. Олордыҥ салымы база јерле тудуш. Јурт јерде чыккан-ӧскӧн поэт тӧрӧл јуртына, ӧлӧҥ-чӧпкӧ, агаш-ташка, олордыҥ элес эткен салымына ӱргӱлјикке карузып јат. Бу јерди оныҥ лирикалык геройы ӧзӧгине, кӧксине орустап та, алтайлап та алат. Кӧчкӱн ле малчы алтай кижиге кӧрӧ, орус кижи агаш тураны тудуп алар учурлу. Тыт агаштаҥ туткан тура јажын-чакка турар. Тура тудар, агаш отургызар, чокымдап айтса, кижи бир јерге токтоп, тазыл-тамырын таркадатан јаҥду. Айла, оныҥ бала тужынаҥ келген чӧрчӧк ошкош садында орус лирикада јаҥжыккан сирень, тополь, кайыҥ ла клен алтай мӧшлӧ амыр-энчӱ, эптӱ-јӧптӱ турат. Је  ар-бӱткенде мындый айалгага учурабазыҥ.

Паслей Самык агашты кӧп лӧ јаны мифопоэтикалык сӱр-темдек деп тузаланат. Оныҥ поэтикалык кычырузы мындый: «Алтайдыҥ уулы мен – амыр-энчӱ керегинде кожоҥдойдым». Поэтке бойын каны јаҥыс, тили бириктирип, олорды бирлик эдип јаткан (таадактардыҥ ла адалардыҥ тили) улустыҥ бирӱзи деген шӱӱлте сӱреен јаан учурлу.

Валерий Куницын улай ла адазыныҥ туразыныҥ јылузын эске алып турган болзо, Самык дезе адазыныҥ туразын табынча ӱрелип јатканын јӱрегинде  сысту темдектеп јат. Ол бир ӱлгеринде ӧскӧн-чыккан јериниҥ сӱр-кеберин јажытту, байлу эдип кӧргӱзет.

Поэт П. Самыкта алтай ук-тӧстиҥ сӱр-кебериниҥ агажы-чакызы укталып келген эс-санааны ла ар-бӱткендик темдектерди бириктирет. Шак мынайда поэт јуунтыга лирикалык геройдыҥ јер ӱстинде бойыныҥ «јери» керегинде чук оҥдомолды кийдирет. Эбире јер-телекейди, оныҥ учурын кайдаҥ башталганын ла кайда тӱгенип јатканын бойына јартап алар амадула. Поэтке шак ондый јер адазыныҥ јаткан-јӱрген ле мӧҥкӱзин кӧдӱрген јер болуп јат. Паслейдиҥ Алтайы ар-бӱткениле, турган јериле туулык ороонго келижет ле ол ар-бӱткендик байлыкты этикалык байлыкка кӧчӱрер аргалу болуптыр. «Созвездие любви» деген јуунтыда адазыныҥ јери «Тӧрӧлим» деген бийик, кӧдӱриҥилӱ оҥдомолго эптӱ кире берет. Чокымдап айтса, ончо адалардыҥ, ада-ӧбӧкӧлӧрдиҥ јерине кӧчӧт.

Валерий Куницынге, орус поэтке, Алтай база бойыныҥ тӧрӧл јери. Оныҥ ӱлгерлеринде Туулу Алтайдыҥ ар-бӱткенинеҥ чыккан элкем-телкем, јайым сӱр-кеберлер јилбиркедет. Тургун калыктар јебреннеҥ бери ар-бӱткенди – кырларды, сууларды, кӧлдӧрди, олордыҥ ээлерин байлап јат. Куницын алтай чӱм-јаҥды, јаҥжыгуларды билип ле тооп, бойыныҥ јайаандык ижинде олорды орус лириканыҥ кӱӱзиле эптӱ бириктирет.

Элдиҥ ой ӱредӱзине чындык баа берер амадула орус лирикага Паслей Самык база баштанат. Ол бу учуралда Туулу Алтайга келип јӱрген поэт Леонид Мартыновтыҥ биографиязын тузаланат.

Куницынныҥ лириказында, Самыкта чылап ок, Алтай деген туулык ороон бийикке, Кӧк Айаска тартылат. Поэттиҥ кырлары, агаштары ла ӧлӧҥ-чӧби, улузы – ончозы кӱнге чӧйилет, ончозы бийикке амадап јат. Онызы оныҥ чӱмдемелдеринде сӱреен јарт кӧрӱлет.

Тӧс Алтайдыҥ ар-бӱткени, агаш-тажы, ӧзӱмдер телекейи Туулу Алтайдыҥ поэттериниҥ, јурукчыларыныҥ јайаан ижине јаан тебӱ, јилбӱ берет. Онойдо ок Алтай телекейдиҥ ончо јурукчыларын јилбиркедет. Поэттер Самыктыҥ ла Куницынныҥ поэзиязында ар-бӱткен башка-башка бӱдӱмдерле тургузылат. Баштапкызы, кӧп лӧ јаны, јаан сӱр-кеберлерге баштанып турган болзо, экинчизи оогош сӱр-кеберлерди кӧргӱзерге меҥдейт.

Валерий Куницынныҥ «Живое дерево души» деген јуунтызыныҥ кире сӧзинде поэт Б. Укачин калам аайынча оныҥ орус карындажы «ар-бӱткенниҥ телекейин јебрен јердиҥ кижизи ле алтай кижи чилеп кӧрӧт лӧ сезет» деп бичиген. Мынайда јаҥыс ла алтай кижи сананар ла кӧрӧр аргалу. Ол бу јерди јакшы, јарт кӧрӧт лӧ сезет, нениҥ учун дезе бу јер оныҥ киндигиле тудуш деп айдарга јараар.

Алтай поэт Самык та, орус поэт Куницын да кажызы ла бойыныҥ тилиле олордыҥ чыккан-ӧскӧн тӧрӧл јери телекейдиҥ кӧӧрӧм, куулгазын јуругыныҥ качан да јылыйбас-јоголбос сӱр-темдеги болуп јат деп поэзиязында лапту кӧргӱзет. Кичӱ тӧрӧлиниҥ сӱр-кебери олордыҥ ончо јайаандыгы ӧткӱре кӧнӱ ӧдӧт.

Т. ШАСТИНА, Э. ЧИНИНА