Алтайдын Чолмоны

Баштапкы јеҥӱ јети јаштуда келген

25.10.2019

Росана МАМАЕВА Горно-Алтайскта баштамы класстардыҥ ӱредӱчилерин  белетеер колледжте ӱренет. Ол алтай шатрала јилбиркеп,

ого тазыктырынат. Чыккан-ӧскӧн јери Улаган аймакта Јазулу јурт. Јети јаштуда республикан маргаандарда туружып, он јашка јетире балдар ортодо јеҥӱ алган. Росананы кычыраачылар «Јылдыстыктыҥ» бӱгӱнги айылчызы деп оҥдоп ийген болбой. Айдарда, спортло, анчада ла шатрала јилбиркеп турган јииттерди бу кысла јууктада таныштырар кӱӱн бар.

Је бу јолдо бичимелди јаан эмес кире сӧстӧҥ баштаарга келижип јат. Бу учуралда јашӧскӱримниҥ газединиҥ геройлоры болотондордыҥ тоозында јаҥжыкканы аайынча јарлу кӱрешчилер, јеҥил атлетикада «Јайалталарды бедирейдим» деген солун ӱлекерде туружып турган кыстар ла спорттыҥ рафтинг аайынча бӱдӱминде телекейлик једимдерге јеткен алтай јииттер болгон. Је бу бӱдӱмдердиҥ ортозынаҥ учы-учында шатра талдалган. Нениҥ учун? Ого чокым каруу, байла, ылтам табылбас. Мында бойындыйы бойсу деген кӱӱн-тап эркидеген болбайдар. Шатра элдеҥ ле озо су-алтай ойын. Бу бӱдӱм јогынаҥ бисте бир де Эл-Ойын ӧтпӧй јат. Шатраныҥ телекейлик кемине јетире ӧзӱп, казах элдиҥ тогус кумалак бӱдӱмиле кожо теҥ-тай тура бергенин база темдектеер керек…

Бисте ады-јолдорын адап, олордыҥ једимдериле оморкойтон атту-чуулу шатрачыларыс та бар эмей.  Олор: Александр Торбоков, Валентина Тобоева, Александр Сельбиков ло кӧп ӧскӧлӧри де. Эмдиги ӱйедеҥ Алексей Чокурбашевтиҥ, Урмат Чулуновтыҥ ла Сырга Бебинаныҥ ады-јолдорын адаарга јараар. Алтай шатрала республикан федерацияныҥ президенти Геннадий Лукич Ядагаев спорттыҥ бу бӱдӱмин таркадары јанынаҥ бӱгӱнги кӱнде сӱрекей јаан иш ӧткӱрип јат. «Јылдыстыкка» герой бедиреп, байа ла Геннадий Лукичке баштанарга келишкен эмей. Росана Мамаеваны шак ол адап берген. Јашӧскӱримниҥ газединиҥ кычыраачылары бӱгӱнги геройды база јарадар деп сананып турум. Чемпион дезе чемпион. Јайалта дезе јайалта. Јаражай дезе јаражай…

Росана башкӱн педучилищеде урокторын тӱгезип, тал-тӱштиҥ кийнинде редакцияга кирип јӱрген. Ачык-јарык кылык-јаҥду кыс келер ӧйдӧ баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи болор. Тургуза ӧйдӧ ол школьно-алтайский бӧлӱкте экинчи курста ӱренип јат. Јиит шатрачы биледе эҥ оогош бала. Сӧӧги кӧбӧк. Аказы Азамат Улаганда, эјези Роксана Јазулуда јадып јадылар. Энезиниҥ ады-јолы Мамаева Клара Григорьевна деп кижи болор. Биледе кактанчы бала, Росана, ак-јарыкка 2003 јылдыҥ кочкор айыныҥ 7-чи кӱнинде чыккан. Энези оогош кызычагын  јааны Роксанага тӱҥейлеп, Росана деп, акту бойы адаган болуптыр. Јиит кыс: «Ол ат энеме итальян сериалдардыҥ бирӱзинеҥ келген. Айдарда, мен јаҥыс та Алтай јериниҥ эмес, је анайда ок итальян да киноныҥ шатрачызы болорым» —  деп каткырат.

Республиканыҥ келер ӧйдӧги чемпионы тӧрӧл јуртыныҥ школына баштапкы класска 2009 јылда барган. Шатраныҥ ойыныла оны баштап ла эјези таныштырган. Ол ӧй керегинде Росана мынайда куучындайт: «Баштапкы классты божодып турарымда, эјем бир кӱн айылга шатраныҥ доскозын экелген. Мен клеткалар јуралган ол досконы сӱрекей соныркап кӧргӧм. Шатрага јилбӱӱ шак ол тушта башталган. «Ӱрет ле ӱрет» деп, эјемниҥ кӱӱнин алган эдим. Экинчи класста бисти школго јаҥы ла иштеп келген ӱредӱчи Лиана Сергеевна Соронокова (эмдиги ӧбӧкӧзи Тадырова) ӱреткен. Шатрала мени сыраҥай јууктада шак бу кижи таныштырган. Лиана Сергеевнада бир јылга чыгара тазыктырынып, 2010 јылда  Улаган јуртта болгон республикан маргаандарда турушканым санаамда јакшы артып калды. Бу турнирде он јашка јетире балдар ортодо баштапкы јер алып, дипломло, медальла кайралдаткам. Анайып канатталып чыгып, шатрага кӧндӱгип турбай» (каткырат).

Росана шатрага тӧртинчи класска јетире Јазулуда тазыктырынган. Бежинчи класска кӧчӧрдӧ, энези Саратан јурт јаар кӧчкӧн. Мында ол 5-9 класстарда шатрага Наталья Васильевна Мешкеевада таскадынган. Ӧрӧги адалган шатрачылар дезе национал бӱдӱмдер аайынча спорттыҥ узы Геннадий Лукич Ядагаевтиҥ ӱренчиктери болуп јат. Росана Мамаева тургуза ӧйдӧ база бу ченемелдӱ тазыктыраачыда таскадынат. Алтай Республикада элбек јол алынган шатраныҥ јаҥжыгуларын бек деп айдар керек. Ол ӧрӧги айдылган темдектеҥ иле кӧрӱнет. Спортчы кыс  Наталья Мешкеевада тазыктырынып турала, Улаган аймакта ӧдӱп турган маргаандарда јаантайын 2-3 јерлер алган. Тургуза ӧйдӧ бу аймакта шатраныҥ секциялары  Чибилӱ, Кара-Кујур, Саратан, Јазулу ла Паспарты јурттарда ла Улаганныҥ бойында једимдӱ иштеп јат. Јазулу јурттыҥ балдарын шатрага Росананыҥ эјези Роксана Михайловна Мамаева-Бабинасова ӱредет.

Шатрачы кыс бу туштажуда тӧрӧл аймагыныҥ јайалталу шатрачылары керегинде база јылу эске алынган. Ол мынайда айдат: «Паспарты јурттыҥ шатрачызы Руслана Манзырова јетинчи класста ӱренип турала, Эл-Ойында јеҥӱ алып, спорттыҥ национал бӱдӱмдериниҥ узыныҥ адын адаткан. Јазулуныҥ шатрачызы Алена Чалчикова бойыныҥ ӧйинде база педколледжти ӱренип божоткон. Тургуза ӧйдӧ ол ӱредӱчи болуп иштеп јат. Алена база шатрала спорттыҥ узы. Эјелӱ-сыйындулар Валерия ла Эмилия Челчушевалар шатраны база јакшы ойногылап јат. Даниил Чуу дезе былтыр јаан улус ортодо маргаандарда кӱндӱлӱ экинчи јер алган».

Росана Саратанда тогус класска јетире ӱренеле, Горно-Алтайскта педколледжке келген. 2018 јылда экзамендерди јеҥӱлӱ табыштырып, школьно-алтайский бӧлӱкке ӱредӱге кирген. Быјыл ол экинчи курста ӱренип јат. Шатрага дезе мында ла,  педколледжте, неделеде ӱч катап тазыктырынат. Баштамы класстардыҥ ӱредӱчилерин белетеер бу ӱредӱлӱ заведениени бир јанынаҥ алтай шатраныҥ академиязы да деп адаарга јараар. Г. Ядагаев бойы педколледжте кӧп јылдардыҥ туркунына физкультураныҥ ӱредӱчизи болуп иштеп јат. Ол тӧс ижиле кожо балдарды јирме тӧрт  јылга чыгара шатрага ӱредип, олордоҥ кӧп јакшынак спортчылар ӧскӱрип чыгарган. Ады-јолдоры јаҥыс та республика ичинде эмес, је анайда ок ороон до  ичинде јарлу шатрачылар Урмат Чулунов ло Алексей Чокурбашев тургуза ӧйдӧ база педколледжте ӱренип јадылар. Росана Мамаеваныҥ ады-јолы дезе олордыҥ ортозында база танылу. Бу јайалталу кыс келер ӧйдӧ Алтай Республиканыҥ тыштында болотон маргаандарда база једимдӱ туружар деген јаан ижемјилер бар.

Спортчы кыстыҥ айтканыла, шатрада маргаандар 6-10, 10-12, 12-14, 14-18 јашту балдар ла јаан улус ортодо ӧдӱп јат. Национал бӱдӱмдерле спорттыҥ узын ададарга рейтинг аайынча 2500 очко јууп алар керек. Р. Мамаеваныҥ каптыргазында дезе бӱгӱнги кӱнде 2300 очко јуулган. Росанага эмди јӱк ле он алты јаш. Јаан да, оогош то маргаандарда јайалталу бу кыста мынаҥ да ары јеҥӱлер база да кӧп болор деген ижемјилер бар. Росананыҥ тӧс амадуларыныҥ бирӱзи — шатрала  спорттыҥ узыныҥ адын ададары болуп јат. Ӱредӱде амадулары оноҥ до јаан. Ол педколледжте ӱредӱзин једимдӱ божодып, Горно-Алтайсктагы университеттиҥ тюркология аайынча факультедине кирип ӱренерге амадап јат.

Росана шатра ӱредӱде ле јӱрӱмде сӱрекей јаан болужын јетирип јат деп куучындайт. Не-немени озолондыра чоттоп ло шӱӱп, јастырбаска албаданып јадырыҥ. Ол, бир сӧслӧ, шатрада бажыҥныҥ меези јакшы иштеп јат деп каткырат. Сананып ойноор ойынныҥ учуры чындап та, байла, андый. Росана былтыр бойыныҥ арга-чыдалын баштапкы ла катап шатрала интернет ажыра болуп турган маргаандарда ченеп кӧргӧн. «Мен бу ойында јажым аайынча эҥ ле јиит туружаачы болгом. Интернетте маргаандардыҥ кайралдары учун шатраныҥ је ле деген кӱчтӱ «чараандары» тартышкан ине. Олорго мениҥ аргам канайып јетсин эди. Је  мындый маргаандарда турушканым  акту бойыма јаан ченемел берген» — деп, ол айдат. Јиит шатрачы интернет ажыра мындый ойындарды тӧзӧгӧни учун Александр Сергеевич Торбоковко јаан быйанын айдат. Мындый алтамныҥ шылтузында алтай шатра јаҥыс та Россия ичинде эмес, је анайда ок бастыра јер-телекейге элбеде јарлалган. Росана анайда ок Александр Сергеевичке оныҥ «Алтай шатра» деген бичиги учун база јаан алкышту јӱрет. Спортчы кыс бу бичикти кычырып, оноҥ сӱрекей кӧп тузалу шӱӱлтелер алган.

Горно-Алтайсктагы педколледжтиҥ экинчи курсыныҥ ӱренеечизи бу ла ӱлӱрген айдыҥ 12-чи кӱнинде Кан-Оозы аймакта Јабаган јуртта Алексей Манышевтиҥ эземине учурлалган јаҥжыккан турнирде туружып, баштапкы јерге чыккан. Айдарда, оныҥ спорттогы јӱрӱминде национал бӱдӱмдерле шатраныҥ узы деген нереге јединерге база бир ичкери алтам эдилген. Андый ла болзын.

П. КАБАР

Е. Бутушевтиҥ фотојуругы