Алтайдын Чолмоны

Алтай вектор Евразий биригÿде

29.10.2019

РФ-тыҥ Государственный  Думазында телекейлик кемдÿ «Алтайский вектор евразийской интеграции» деп кÿрее-куучын öткöн.

Ондо парламентарийлер, РФ-тыҥ ведомстволорыныҥ ла бир канча министерстволорыныҥ чыгартулу улузы, ӧскӧ ороондордоҥ, культураныҥ, ÿредÿликтиҥ ле билимниҥ ишчилери, эксперттер турушкан. Форумныҥ уч-турулталары керегинде санаа-шÿÿлтезиле ÿлешсин деп, Государственный Думаныҥ СНГ-ныҥ керектери, евразий интеграция ла jерлештериле колбулар аайынча комитединиҥ турчызы Иван БЕЛЕКОВТЫ сураганыс. Депутаттыҥ санаа-шÿÿлтелериле кычыраачыларды таныштырадыс.

Тургуза öйдö РФ-тыҥ политиказыныҥ евразийский векторы чыҥдый учур алынат. Телекейдиҥ эки талазындагы бистиҥ орооныс (оны Россия-Евразия деп чын адаган) бектеп, колбоп турган кÿрдий. Евразияныҥ калыктарыныҥ интеграциязын ла чÿм-jаҥжыгуларын социокультурный биригÿзи Россияны аҥылу духовный тöс jер эдет.

Öткöн чактыҥ 20-чи jылдарыныҥ бажында ады-јолы jарлу орус славист ле философ Николай Трубецкой темдектеген: «Евразийство духовный тазыл болор учурлу, оныҥ болужыла Россия национальный идеологияны тöзööр сÿрекей керектÿ сурактыҥ аайына чыгар. XXI чакта бу концепт бойыныҥ тузалузын jылыйтпай, ÿзеери геополитический учурын тыҥыдар».

Евразий бирликтиҥ геополитический тöзöгöзи бÿдÿп калганына телекейде кемде де алаҥзыш jок. Кöп сабазында Россияныҥ jöмöгöниле экономикалык öмö-jöмö иштеери jол алынган. Евразий бирликтиҥ тöс ууламjызы: бойыныҥ кÿÿниле, бой-бойына тузалу, теҥ-тай, ачык, jарт болоры.

Россияныҥ Президенти Владимир Путин 2017 jылдыҥ кÿÿк айында Пекинде болгон телекейлик форумда Евросоюз «Бир курчуда, бир jолдо» (Один пояс, один путь) деп форумла кожо иштеер турчыларыныҥ тоозында: Шанхайский организация, Тÿштÿк-Кÿнчыгыш Азияныҥ государстволорыныҥ биригÿзи Евразийский jаан öмö-jöмö иш тöзöп бÿдÿрер аргалу деп шÿÿлтезин угускан.

Шак бу контекстте «Евразий интеграцияныҥ алтай векторы» деп тема аҥылу учур алынып, тургуза öйдö бу суракты jаҥыдаҥ оҥдоорын некейт. Мыныла колбой Лев Гумилёвтыҥ адын канай адабас? Оныла кожо телекейлик билимге этногенезтиҥ теориязы келген. Алтайдыҥ бийик öзÿминиҥ калыктары бу кайкамчылу билимчини сÿрекей баалап jат. Нениҥ учун дезе, ол Алтайдыҥ тÿрктердиҥ кабайы болгонын jартына чыгарган. Алтайла бек колбуда болгон Николай Рерих те евразийствоныҥ гуманистический шÿÿлтезин элбедерине jаан камаанын jетирген.

Алтай – ол öзÿми бийик телекейлердиҥ бириккени, кöп калыктардыҥ культуралык байлыктарыныҥ эрjинези. США-дагы Пенсильваниядагы университеттиҥ антропологияла профессоры, Тÿндÿк Американыҥ öс калыктар аайынча билимчизи Теодор Шурраныҥ айтканыла, Алтай «тöс точка, ого канча-канча чактар туркунына улус келген, оноҥ ок барган». Ол ЮНЕСКО-ныҥ Телекейлик энчизиниҥ ар-бÿткендик кöп объекттериниҥ база бир тергеези, телекейлик тöрт теҥистеҥ теҥ-тай ыраагында турат. Мында качан да техноген-тузаланарыныҥ философиязы эҥ баштапкы jерде турбаган. Бу ок айалгала колбой Алтай келер öйдиҥ духовно-экологический бийик öзÿмниҥ иштериниҥ сомыныҥ кебери болот.

Jебрен öйлöрдö шак мынайда Улу Торко jолдыҥ тÿндÿк айрызы барган болгон. Бу XXI чактагы бийик öзÿмниҥ «Бир кур, бир jол» деп ÿлекериниҥ база бир ууламjызы болуп jат.

Тергее эрчимдÿ биосферный аргаларды бектей тудат. Алтайда экологиялык ару аш-курсак, эдимдер белетеп чыгаргадый jаан арга бар.

Алтайда Россияны Казахстанла, Монголияла, Кыдат jерле колбогон jаҥыс гран-кыйузы бар. Ол геостратегический учурлу ла тургуза öйдöги jонjÿрÿм-экономикалык ла гуманитар курч сурактарды, олордыҥ политикала, экономикала, jуучыл текши ууламjылу сурактары, — телекейле кожо туружып, духовный байлыктарыла, национальный чÿм-jаҥжыгуларла бек колбузын кöргÿзет. Мында гран-кыйуда öмö-jöмö иштеериниҥ, трансграничный jерлердиҥ öзÿмине учурлап иштееер байлык ченемел бар.

Евразийствоныҥ интегративный öзöр jолында база бир айалганы аjаруга алар керек: калганчы öйлöрдö jондык-политикалык jÿрÿмде «Алтайская цивилизация» деп терминди тузаланары jаҥжыккан. Этно-пространственный ла духовно-философский дегенин тереҥжиде билип аларга, оны эки кöрÿм-шÿÿлте ажыра jартагадый: тÿÿкилик ле эмдиги öйлö колбой.

Алтайдыҥ бийик öзÿминде — тÿрк-монгол ло славян бирликтиҥ чындык ла кöргÿзÿлÿ темдеги. Кöчкÿн цивилизация ла jебрен орус государство Александр Невскийдиҥ öйинеҥ ала бой-бойыла тÿÿкилик колбуда, оныҥ шылтузында мында культурно-духовный текши телкем jер тöзöлгöн.

Тургуза öйдö алтай тилдиҥ билезиндеги калыктар тÿндÿкте Якутиядаҥ ла Турцияга, тÿштÿкте Иранга, кÿнбадышта Венгриядаҥ ла Карелиядаҥ ала Японияга, кÿнчыгышта Кореяга jетире jуртагылап jат, анайда ок Алтайда, Уралда, Поволжьеде, Тöс Азияда ок чылап, Монголияда ла Китайдыҥ кöп саба jерлеринде. Бу калыктар канча чактарга орустарла, кыдаттарла кожо бир jерде jуртап jат. Бистиҥ алтай тилдиҥ билезиндеги калыктар ортодо ончо кудай jаҥдар бар: шаманизмнеҥ ала буддизмге jетире, христианство ло ислам бар.

Алтай тилдиҥ билезинде тÿрк, монгол, тунгус-маньчжурский, угро-самодийский айрылар (ветви) бар. Тÿндÿк-Кÿнчыгыш Азияда, Тöс Азияда, Анатолияда ла Кÿнчыгыш Европада jаткан калыктар бой-бойына jуук тилдерле куучындажат.

Узак jылдарга белетелген ле 2017 jылда Кыргызстанныҥ тöс калазы Бишкекте öткöн «Алтайская цивилизация и родственные народы алтайской языковой семьи» деп телекейлик форумда евразийствоныҥ амаду-шÿӱлтези аайынча биригери jанынаҥ jöп jарадылган.

«Алтай цивилизацияныҥ» концепти Евразияныҥ jерлерин бириктиреринде jаан учурлу болот. Евразий интеграцияныҥ алтай векторы деп оҥдомол географический эмес, ол дезе тÿÿкилик – бийик öзÿмниҥ оҥдомолы.

Мыныла колбой jаҥы jасак чыгарар баштаҥкайлар, Евразиядагы калыктар ортодо гуманитар колбуларды бектеер билим-ÿредÿлик ле культурный ÿлекерлер ле о. ö. керек болот. Эҥ ле озо «Евразия калыктарыныҥ эпический энчизин корып алары ла öскÿрери керегинде» модельный jасак сÿрекей керектÿ. Ол евразийский jерлерди бириктирер. Оныла баштаҥкайды государстволордыҥ Ассамблеяларыныҥ парламенттери – СНГ-ныҥ туружаачылары ортодо эдер керек. Евразийский калыктардыҥ эпический энчизи, ол тоодо орус калыктыҥ байлык фольклоры — бу бистиҥ курчулу коручыбыс. Россияга анайда ок тÿрк культуралардыҥ телекейлик организациязы ТЮРКСОЙДЫҤ ижинде эрчимдÿ туружар керек.

Евразийский телкемде интеграцияны элбедерине ле культурно-гуманитар јанынаҥ öмö-jöмö иштеерине jарамыкту болгонын «Наш общий дом — Алтай» деп телекейлик координационный совет те кöргÿсти. Ол Алтай крайды, Алтай Республиканы, Китайдыҥ Синцзян-Уйгурский автоном аймагын, Монголияныҥ ла Казахстанныҥ Кÿнчыгыш Казахстанский облазыныҥ бир канча аймактарын бириктирет. Совет тöзöлип турарда, евротергеелер ортодо гран-кыйуда öмö-jöмö иштеериниҥ ченемели тузаланылган. Бу биригÿле Тымык теҥистеги тергеелердиҥ бир канча ороондоры, анчада ла Корея ла Япония, jилбиркейт.

«Алтай цивилизацияныҥ» калык-тарыныҥ интеллектуальный элитазы калганчы jылдарда jаан учурлу, ол текшителекейлик баштаҥкайлар эткен. Олордыҥ тоозында:

Москвада Евразийский культуралык тöс jер ачары. (Ол евразийский телкемдеги гуманитар бӧлӱкте интегративный керектерди бир ууламjыда апарар арга берер);

Якутскта евразийский калыктардыҥ эпозыныҥ телекейлик тöс jерин ачары;

«Духовный ТРАНССИБ» деп евразийский сÿрекей jаан ÿлекер. (Келер öйдö оныҥ проекциязын Владивостоктоҥ Лиссабонго jетире апарары (чöйöри);

«Евразияныҥ кöлдöри: байлу кöлдöрдиҥ бирлиги» деп ноосферный эколого-культурный ÿлекер. (Каспийди, Волганы, Байкалды, Иссык-Кöлди, Алтын-Кöлди, Ладоганы темдек эдип. Олор jаҥыс ла ар-бÿткендик-экологиялык эмес, jе анайда ок тÿÿкилик-культуралык, кöгÿстик учур алынат);

Кöчкÿн цивилизацияныҥ тöс jерин öскÿрери;

«Алтай цивилизация» деп тÿÿкилик-культуралык тöс jер тöзööри;

«Алтай цивилизацияны шиҥдеер институт» деп телекейлик билим-шиҥжÿлик тöс jерди Кыргызстанныҥ тöс калазы Бишкекте тöзöӧри.

Бу ÿлекерлердиҥ бир канчазы ЮНЕСКО-ныҥ баштаҥкайыла бÿткедий.

Россия баштаҥкайлар ла евразийский синергия чыгатан jер болор керек. Бу гуманитар телкемге ууламjылу, эрчимдÿ ле бистиҥ айылдаштарла jана базыш jогынаҥ jуук колбу тудуп иштеери. Чокымдап айтса, евразийствоныҥ гуманитар векторын учурыла интеграционный керек-jарактарда государствоныҥ экономический, политический ижи-тожыла теҥ тургузар керек. Бис бу сурактарда соҥдоп jадыбыс.

Евразийский калыктар энчизин корып алары ла öскÿрери, оны келер ÿйелерге берери – цивилизациялардыҥ ла культуралардыҥ текшителекейлик куучын öткÿрери јанынаҥ бир бöлӱги. Биске эл агаруларысты, байлыктарысты чеберлеп, телекей кемине чыгарар керек.

Россия постсоветский интеграционный керек-jарактарда башчы болуп тура, олордыҥ салымыла колбулу некелтелерин бийиктедер учурлу.

Бÿдÿретен иштер:

—Евразийский интеграцияныҥ учурын толтырып тыҥыдар;

—Интегративный керек-jарактардыҥ кöп векторлорлу ла толо болорын jеткилдеер;

—Обществознаниеде jаҥыртылу билим парадигма болорын тöзööр;

—ЕАЭС-тиҥ билимчилериниҥ Евразийский билимдер академиязын ачар баштаҥкайын эрчимдÿ jöмööр.

Евразийский интеграцияныҥ алтай векторыныҥ духовный кöрÿм-шÿÿлтезине ле культурно-прикладной тöзöгöзине тайанып, XXI чакта Евразияныҥ калыктарыныҥ коштой öзÿп jадарыныҥ идеологический платформазын белетеп jазаары, бÿдер аргазы jарт билдирет.