Алтайдын Чолмоны

Ирбисти корыырын – бирлик амадула

29.10.2019

Ӱлӱрген айдыҥ 23-чи кӱни телекейде Ирбистиҥ ороондор ортодогы телекейлик кӱни деп темдектелет.

Ирбистиҥ ороондор ортодогы кӱнин темдектеери 2013 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 23-чи кӱнинде јоголордыҥ чочыдузында болгон бу аҥды корыырына учурлалган Калыктар ортодогы баштапкы форумда јӧптӧлгӧн.

Тергеезинде ирбис јӱрген 12 ороонныҥ (Афганистанныҥ, Бутанныҥ, Индияныҥ, Казахстанныҥ, Киргизияныҥ, Китайдыҥ, Монголияныҥ, Непалдыҥ, Пакистанныҥ, Россияныҥ, Таджикистанныҥ, Узбекистанныҥ) чыгартулу улузы ирбисти корыыр амадула баштапкы ла катап јуулган.

2013 јылда Бишкектеги јӧптӧлгӧн декларация јер-телекейде ирбиске болуп турган тӧс чочыдуларды чокымдаган ла бу аҥды корыыр иштиҥ тӧс ууламјыларын темдектеген.

WWF-тыҥ Алтай-Сайан бӧлӱгиниҥ пресс-качызы Татьяна ИВАНИЦКАЯЛА ирбисле колбулу сурактар јанынаҥ куучын-эрмекти јарлап турус.

—Бистиҥ ороондо бы јерлик тындуны корыыры аайынча иш-керектер качаннаҥ бери ӧдӧт?

—Јерлик ар-бӱткенди корыыр Россиядагы кӧмзӧ (WWF) ирбисти корыыр ишти 20 јылдаҥ ажыра ууламјылу ӧткӱрип келген.

Бу ӧйдиҥ туркунына текши ийде-кӱчле Алтайдыҥ ла Сайанныҥ туу-сындарында ирбистиҥ тоозы астабазына једип, кижиге ас кӧрӱнер бу аҥды шиҥдеер иш тӧзӧлгӧн, анайда ок јербойыныҥ эл-јоныныҥ ирбиске кӱӱнин кубултар арга табылган.

—Бистиҥ ороондо ирбистердиҥ тоозы канча кире?

—WWF-тыҥ јетирӱлериле, Россияда ирбистиҥ тургуза ӧйдӧ тоозы 65 тындудаҥ ас эмес, телекейде бар ирбистердиҥ бу 2 проценти. Ирбис јерлик јаан кискелердиҥ эҥ ас шиҥделген бӱдӱми болуп јат. Ол једерге кӱч бийик туу-сындарда јӱретени учун оныҥ текши тоозы канча кире болгонын толо айдар арга јок, бодоштыра чоттомолдорло јер-телекейде 4000-6000 кире ирбис арткан.

Ирбистиҥ ороондор ортодогы кӱнинде WWF јоголордыҥ чочыдузына јеткен бу кайкамчылу аҥды  корыыр иштиҥ беш тӧс турулта-једимин эзедет.

Јерлик ар-бӱткенниҥ Россиядагы кӧмзӧзиниҥ баштаҥкайыла 2016 јылда баштапкы ла катап ирбистиҥ мониторингиниҥ программазы (бу аҥныҥ тоозын ла јӱрген јеринде айалгазын шиҥдеери) белетелген. Автоматический камераларды тургузары, олорды шиҥдеп кӧрӧр ӧй лӧ алган јетирӱлерди ылгаар иш бир аай, тӱҥей болоры тӧзӧлгӧн. Ирбисти шиҥдеери бирлик эп-аргала ӧткӧни оныҥ тоозы, јӱрген јерлери ле айалгазы јанынаҥ быжу јетирӱлер алар арга берген.

Мониторингтиҥ программазын улалтып, 2018 јылда Россияныҥ WWF-ныҥ баштаҥкайыла, анайда ок јӧмӧлтӧзиле ирбистиҥ айалгазын шиҥдеерине телекейде баштапкы мобильный кожулта (приложение) белетелген. Бу программаны Россияныҥ NextGIS (Москва) компаниязы белетеп јазаган. Ол билимчилерди иш-јорыктарында камык чаазын иштеҥ јайымдаган, бастыра јетирӱлер экранга сабар тийгениле бичилет:  билимчиниҥ јолы кандый јерлерле ӧткӧнин, бастыра табынтыларды – ирбистиҥ тамаштарыныҥ истерин, тырмактарыныҥ изин, сӧйкӧнгӧн јерлерин, фототозуулдардыҥ јетирӱлерин ле ар-бӱткенди корыыр јасактарды бускан ончо учуралдарды программа бир јерге јуур арга берип јат ла олорды ылтам ылгап шиҥдеерге ле иштиҥ турултазы чыҥдый болорына болужат.

2019 јылда билимчилер ирбистиҥ тоозын чотко аларында бу эп-арганы баштапкы катап тузаланган. Тургуза ӧйдӧ Казахстанныҥ, Киргизияныҥ, Таджикистанныҥ, Монголияныҥ ла Индияныҥ специалисттери мониторингтиҥ программазыныҥ адалган кожултазына јилбӱзин угускан.

Россияда ирбистиҥ тоозы (WWF-тыҥ јӧмӧлтӧзиле бу аҥныҥ текши тоозын баштапкы ла катап бирлик программала чоттоор элбек кемдӱ иштер ӧткӧн 2015 јылдаҥ бери) јаан кубулбай артат. Јерлик ар-бӱткенниҥ Россиядагы кӧмзӧзиниҥ чоттогоныла, бистиҥ ороондо 70-90 ирбис бар.  2019 јылда ӧткӧн чот иштер 65 тын ирбис барын быжу керелеген.

—Албаты-јон бу аҥды корыырында канай туружат?

—Ишјал албай, бойыныҥ кӱӱниле иштегендердиҥ “Ирбистиҥ истериле” деген сок јаҥыс экспедиция Россияда эрчимдӱ иштейт. Ороонныҥ бастыра толыктарынаҥ келип турган волонтерлор јыл ичинде Алтай Республикада Чихачевтыҥ туу-сындарына эки эмезе ӱч катап келип, ирбисти шиҥдееринде Алтайдагы заповедниктиҥ ишчилерине болужып, јарым ай кире иштейдилер. Эксперттерге бу иш јаан јӧмӧлтӧ болуп јат.

2016 јылдаҥ бери Алтай Республикада ла Бурятияда ирбисти корыыр иштерде јербойыныҥ эл-јоны туружып баштаган. Ирбис јӱрген туу-сындарга јууктай јерлердиҥ, Бурятияныҥ Окинский районыныҥ ла Алтай Республиканыҥ Кош-Агаш аймагыныҥ 20-деҥ ас эмес улузы билимчилердиҥ ле инспекторлордыҥ јол-јорыктарында теҥ-тай туружадылар. Олор фототозуулдар тургузадылар, јол баштаачылар ла кӧлӱкчилер болуп иштейдилер, ирбис јӱрген јерлерди тузактардаҥ ла аҥдаарыныҥ ӧскӧ дӧ јепселдеринеҥ арутайдылар. Мынайда WWF ла оныҥ болушчылары јербойыныҥ эл-јонында ирбисти корыыр кӱӱнди таскадарына јӧмӧйдилер.

—”Ирбис јӱрген јер” деген фестиваль керегинде тоолу сӧс...

—”Ирбис јӱрген јер” деген фестиваль – Россия Федерацияда ирбисти корыыр ишти элбедеринде тӧс учурлу керек. 2010 јылда Кош-Агаш јуртта 70 кижи турушкан јурттыҥ байрамы болуп  башталып, бу фестиваль тургуза ӧйдӧ Алтай Республикада, Тывада ла Бурятияда 4500-ке јуук улусты јууйт.

2019 јылда малчылар ла олордыҥ малына табарып турган ирбисле колбой чыгып турган ачыныштарды јабызадар эп-арга, 2010 јылдаҥ бери ӧйди алза, баштапкы ла катап ченелген. WWF ла оныла кожо иштегендер малга туткан эски чеден-кажаандарды чыныктап, аҥ киргедий ӧткӱштерди бӧктӧп, электрочедендер тургузып, малчыларды ирбисти ӱркидер јарык отту ла табышту јазалдарла тузаланарга ӱреткендер.