Алтайдын Чолмоны

Кеендик телекейинде јаркынду јылдыс

29.10.2019

Павел Кучияктыҥ адыла адалган эл театрда тоолу кӱндер кайра Алтай Республиканыҥ санадыныҥ нерелӱ ишчизи, режиссер, сценарист, ӱредӱчи Лариза ЛЕБЕДЕВАНЫҤ јайаандык эҥири кӧдӱриҥилӱ айалгада ӧтти.

Јайаан јайалталу, байлык ченемелдӱ Лариза Лебедева одус беш јылдыҥ туркунына эл-јондык байрамдардыҥ ла ойын-концерттердиҥ программаларыныҥ, ӱлекер-проекттериниҥ ады-јолы  јарлу режиссеры  болуп јат. Ченемелдӱ режиссердыҥ  иштеп јаткан ижинде бойыныҥ аҥылу јажыды бар. Онойдо ок кандый бир сценический ӱлекерди, анчада ла эл-јондык учурлу болзо, талдама, чыҥдый тургузарында база ла алкы бойыныҥ кӧрӱми, сӧзи бар. Шак бу мындый кайкамчылу эпшиниҥ эҥиринде ол јажыттыҥ, ченемелдиҥ кезигиле кӧрӧӧчилер јилбиркеп таныштылар деп айдарга јараар.

Ол режиссердыҥ ижин аҥылу, танылу иш деп кӧрӧт. Кандый да программаны, ӱлекерди тургузарга, оныҥ  учурын эптештирип-келиштирип, бир ууламјыла апаратаны  јаан керек ине. Кӧрӧӧчиниҥ санаазыла, ончозы ла бойы  кӧнӱ барып јаткандый билдирет деп, эҥирди ӧткӱреечилер јолду темдектедилер. Је ол ок ӧйдӧ режиссер артисттер ле чылап ӧкпӧӧрӧт. Лариза Михайловна бойыныҥ ижине каруулу ла чындык болгонын ӧткӧн јайаандык эҥир  јарт кереледи.

Ачык-јарык, јалакай, кӱӱн-санаазы, кӧкси элкем-телкем Лариза Чамал аймактыҥ Бешпелтир  деп јараш јуртында чыккан-ӧскӧн. Школды једимдӱ тӱгезип, јиит кыс Барнаулдагы культурно-просветительский училищениҥ  режиссер бӧлӱгин божоткон.

Областьтыҥ культура башкартузы оны ӱредӱзиниҥ кийнинеҥ тӧрӧл јерине —  Шабалин јаар аймактыҥ Культура  байзыҥына иштеерге аткарган. Ол мында ӱч айга шыдар худбашкараачы болуп иштеп турала, байзыҥныҥ јаанына кӧстӧлгӧн.

Лариза Михайловна одус беш јылдыҥ туркунына бойыныҥ тӧс ижиле коштой, кӧп тоолу јайаан јайалталарга кеендиктиҥ телекейинде бойыныҥ јерин, ижин табарга болушкан ла бӱгӱнги кӱнге јетире болужып јӱрет. Ӱредӱчиниҥ база бир байлыгы ӱренчиктери ине. Лариза Михайловнаныҥ эҥ баштапкы ӱренчиги Мӧндӱр-Соккон јурттыҥ Культура байзыҥыныҥ јааны Ия Ишмина јайаандык эҥирде база турушты.

Ол 1998 јылда каланыҥ Культура байзыҥына иштеп келеле, Лариза Михайловнала танышкан. Оноҥ бери кӧп јылдар да ӧткӧн болзо, је олор ӧмӧ-јӧмӧ, нак иштеп, бары-јогыла ӱлежип јӱрет.

Ияныҥ айтканыла, Лариза Михайлов-наныҥ билгири бийик, ол ижине каруулу, некелтелӱ, кожоҥдоп то, иштеп те билер. Алкы бойы сӧзине турар, турумкай, керсӱ, омок, је ол ок ӧйдӧ кокырчы, бир сӧслӧ, су-алтай ӧзӧктӱ алтай эпши.

Алтай албатыныҥ јаҥжыккан чӱм-јаҥыла јилбиркеп, билериле болорзынбас, јаантайын бедиренет, кычырат. Ол каланыҥ 7-чи таҥмалу школыныҥ ӱренчиктериле, педколледжтиҥ ӱренеечилериле сӱреен јаан ишти апарат. Школдо ӱредӱчилердиҥ «Кӱреелей», балдардыҥ «Сценада иштеериниҥ мары» («сценическое мастерство»,) деген ӧмӧлигин, студиязын билгир башкарат. Педколледжте оныҥ башкарып јаткан «Кӱнчечектер», «Злата» јайаан ӧмӧликтери элбеде јарлу.

Лариза Михайловна алтай да, орус та  јайаан ӧмӧликтерди тӧзӧп, кеендиктиҥ телекейинде олорго ичкери, једимдӱ јаан јол берген. Горно-Алтайск  каланыҥ Культура байзыҥында художественный башкараачы болуп тура, «Синегорье», «Раздолье», «Кружевница – Беловодье», «Ва-Банк – Декаданс», онойдо ок алтай «Јаҥар» ла «Ойойым» ӧмӧликтерди тӧзӧп, «Коот, соот, шоот» деген кокыр-ойын программаны ӧткӱрет.

Режиссердыҥ, ӱредӱчиниҥ балдарла, јаш јайалталарла јайаандык ижиниҥ тӧзӧгӧзи олорды ак-чек, ару кӱӱндӱ, угы-тӧзин билип, оморкоп јӱрер эдип таскадып јаткан јаан ижин аҥылаарга, баалаарга јараар. Балдарды республикада, онойдо ок Россияда амыр-энчӱ, эптӱ-јӧптӱ јуртап јаткан калыктардыҥ культуразыла, јаҥжыккан јаҥжыгуларыла, чӱм-јаҥыла јилбиркедет. Ол тургун, ӧс калыктыҥ кӧрӱмин, ой ӱредӱзин, онойдо ок баланыҥ  кылык-јаҥын, јайалтазын ајаруга алып, ижинде кажы ла калыктыҥ кӧгӱс-байлыгына тайанат. Бойыныҥ культуразына тайанза, оноҥ тудунза, кижи бойын тоор, онойдо ок бойыныҥ тилин, культуразын билер болзо, ӧскӧ дӧ албатыныҥ культуразын тооп,  баалап јӱрер. Лариза Михайловна шак мындый  ээжи-ӱредӱле јӱрӱминде, ижинде башкарынат. Ол ло ээжиле, кычырула, программала Л. Лебедева бойыныҥ јайаандык ижин республикан классический лицейде база једимдӱ улалтат.

«Лариза» деген јараш јайаандык эҥирдиҥ ачылтазында Лариза Лебедеваны алтай чӱм-јаҥла јашӧскӱримниҥ «Кӱнчечектер», 7-чи номерлӱ школдыҥ ӱредӱчилериниҥ «Кӱреелей» ӧмӧликтери, Алтай Республиканыҥ нерелӱ артизи Марина Саксаева ла эл театрдыҥ артисттери јаҥар кожоҥыла уткуп, учурлу сыйын табыштырды.

Кӧдӱриҥиде Алтай Республиканыҥ культура аайынча министриниҥ молјузын бӱдӱреечи Елена Шатина калыктар ортодогы «Фонд  «Союз» деген – инновациялык  ӱлекердиҥ  организациязыныҥ режиссер-тургузаачызы, каланыҥ 7-чи номерлӱ школыныҥ ӱзеери ӱредӱлигиниҥ ӱредӱчизи Лариза Лебедеваны культураныҥ ла санаттыҥ ӧзӱмине јетирген једимдери, јайаан иштӱ улусты таскадарында ла  белетееринде аҥылу, тузалу ижи, онойдо ок байлык ченемели, бийик билгири учун «Алтай Республиканыҥ санадыныҥ нерелӱ ишчизи» деген кӱндӱлӱ ат-нереле уткыды, ижинде бийик једимдер кӱӱнзеди.

Јайаандык эҥирде Лариза Лебедеваны Госдуманыҥ депутадыныҥ болушчызы, Алтай Республиканыҥ депутады Петр Попошев, Горно-Алтайск каланыҥ ӱредӱ аайынча башкартузыныҥ јааны Наталья Анисимова, мундустардыҥ јайзаҥы Эдуард Бабрашев, 7-чи номерлӱ школдыҥ директоры Нина Чуйчина ла оноҥ до ӧскӧ кӧп тоолу улус уткыдылар.

Лариза Лебедева АР-дыҥ госфилармониязында иштеп тура, 2000-чы јылдардыҥ бажында ундылган ӱлекерлерди једимдӱ орныктырган. Темдектезе, Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ доскозын ачатан кӧдӱриҥилӱ чӱм-јаҥныҥ, Јастыҥ ла иштиҥ байрамын (демонстрация), оромдордыҥ байрамдарыныҥ ла оноҥ до ӧскӧ кӧдӱриҥилердиҥ баштапкы режиссеры болгон. Је оныҥ эҥ јаан  једими, оморкодузы –Алтай Республиканыҥ Москвада ӧткӧн кӱндериниҥ режиссеры ла сценаризи болгоны республиканыҥ тӱӱкизинде качан да ундылбас. Ол тӱӱкилик учурлу кӧдӱриҥи алтай  албатыныҥ Россияга бойыныҥ кӱӱниле киргениниҥ 250 јылдыгына учурлалган эди. Оныҥ кийнинде Г. И. Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 145 јылдыгына учурлалган калыктар ортодогы  Эл-Ойын.

Ӱч сааттыҥ туркунына ӧткӧн јайаандык эҥирди кӧрӧӧчилер, айылчылар, туружаачылар, байла, бачым ундыбас. Лариза Лебедеваныҥ одус беш јылдыҥ туркунына ак-чек ле једимдӱ иштеген ижин, ӧмӧ-јӧмӧ кожо иштеген ле иштеп јӱрген улузын-коллегаларын, ӱреткен ле ӱредип јаткан ӱренчиктерин баалаган, тоогон ло оморкогон эл-јон театрдыҥ јаан залында јык толо болды. Мындый ок јараш јайаан эҥир Чамал аймакта Бешпелтир јуртта ӱлӱрген айдыҥ 26-чы кӱнинде ӧтти. Тӧрӧл аймагы, јерлештери Лариза Михайловнаны бийик кеминде уткыды, кӧдӱрди.

Эл театрда ӧткӧн кӧдӱриҥиде Лариза Лебедеваны ыраактаҥ-јууктаҥ келген кӧп улус уткыды. Чындап та, су-алтай ӧзӧктӱ, јылу, эрӱ, кеберкек, јалакай эпшиниҥ најылары, нӧкӧрлӧри, кожо иштеп јӱрген улузы јайаан эҥирге акту кӱӱндеринеҥ амадап келип уткыганы јакшы. Кижиниҥ ижин албаты баалаар дегени шак бу эпшиге сӱреен эптӱ келижет. Бӱткӱл республиканыҥ, калыктыҥ культуразыныҥ ичкери ӧзӱмине иштеп јаткан ижи тыҥытту. Лариза Лебедеваныҥ ижиниҥ турултазын кӧрӱп, Алтай Республиканыҥ бийик кайралыла, «Таҥ Чолмон» («Утреняя Звезда»)  орденле, кайралдаза јолду болор эди деп шӱӱлте эдерге јараар. Республикада мындый бойыныҥ ижиниҥ устарын кӧдӱрери, олорды јӧмӧӧри каруулу керек ине.

Кӱски јараш эҥирде Алтай Республиканыҥ кеендигиниҥ устарыныҥ кӱӱлик уткуулдары, алкыш-сӧстӧри, сыйлаган чечектери Лариза Лебедеваны албаты тоогонын, баалаганын, оморкогонын керелегени деп айдар керек.

К. ПИЯНТИНОВА

Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуругы