Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Ӧктӧм лӧ јиит јӱректӱ ӱредӱчилер — Кӧкӧрӱде

29.10.2019

Бӱгӱн бистиҥ, Эре-Чуйдыҥ, Кӧкӧрӱ (Кӧк Ӧргӧӧ, Кӧк Шибее) деген јакшынак јурты бойыныҥ школыныҥ 95 јылдыгын темдектеп јат. Текши тала, аймак кеминде бу јаан тӱӱкилик учурлу байрам.

Тӱӱкиге бурылып, 1924 jылда Кӧкӧрӱ jуртыс кандый болгонын кыскарта эзедип ийели. Ол тушта бӱгӱнги турган је ле деген јуртыстыҥ јери ээн болгон. Эл-jон ончозы кобы-jик сайын — Уландырык-Шибетинеҥ, Jӱс-Тыттаҥ, Боро-Бургузуннаҥ ала бу Кӧжӧлӱ-Сайлугемде, Туура-Тууны томыра чачыҥы айалгада jаткан. Граждан jууныҥ, бандитизмниҥ кызалаҥду, кату ӧйлӧри. Совет јаҥ колы-будына текши тургалак, «эски јаҥныҥ» айалгазынаҥ албаты айрылгалак, эки јаҥныҥ тартыжузы учына jеткелек кызалаҥду ӧйлӧр. Кӧкӧрӱниҥ тӧс jери Кызыл-Шыҥныҥ суузын кечире салынган бӱгӱнги кӱрдиҥ алды јанында тӧҥниҥ ӱстинде тудулган серкпени эбире бир канча тура, кийис айылдар. Оныҥ кийнинде jылдарда сууныҥ кажадына салынган jер туралар (землянка).

Јаҥы тӧзӧлип, кӧндӱгип jаткан совет јаҥныҥ некелтелериле 1924 jылда Кӧкӧрӱде школ ачып, балдарды ӱредери јанынаҥ јӧп јарадылган. Кобы-јиктер сайын jаткан улустыҥ балдарын jууп, чук ӱредери јанынаҥ јӧп болгон ине. Азый мында Макарий Тенгереков абыс болгон, кезик улустыҥ айдыжыла болзо, ӧбӧкӧзи Бекенев болгон. Бот ол кижи айылдарды эбирип, балдарды бичикке ӱредип баштаган.

Оноҥ серкпениҥ туразын кеҥиде, jемей тура тудуп, школды белетеп турганча, эки jыл ӧткӧн. Јӱк ле 1926 jылда балдарды jуук jерлердеҥ jууп, школ ижин баштаган.

Бистиҥ jуртта школдыҥ иштеп баштаганын jаан ӱйениҥ улузы эске алыныштарында Г. М. Токмашовтыҥ адыла колбоп јат. Олор Кӧкӧрӱниҥ эҥ баштапкы ӱредӱчизи Токмашов деп айдыжар. Онызы чын болгодый. Нениҥ учун дезе Е. Б. Батьянованыҥ ла Л. Т. Рюминаныҥ «Г. М. Токмашов: просветитель, этнограф, фольклорист» деген бичимелинде: «В 1926 году Токмашова назначают учителем в Кокуринскую школу-интернат, где он проработал три года. В 1929-1930 г.г. Георгий Маркелович заведует Кош-Агачской опорной школой» деп айдылат. Бис онойдо ок Г. М. Токмашов Г. И. Чорос-Гуркинниҥ бирлик амадулу, кӱӱн-тапту кижизи болуп, ол ӧйдиҥ курч сурактарын чечерине jаан јӧмӧлтӧ-болужын јетирген деп билерис.

Георгий Токмашовтыҥ баштапкы ӱренчиктери — Шылу Лепетов, Семен Темдеков, Боккара Ерленбаев, Тенек Майхиев, Тостокуул Шавдуров, Бези Очурдяпова (Вера Темдекова) ла оноҥ до ӧскӧ jирмеге шыдар кижи. Шак ол Токмашовтыҥ баштапкы ӱренчиктери —соҥында партийно-совет ишчилер, колхозтордыҥ баштапкы председательдери, бухгалтерлер, ликбезтерде иштеген баштапкы бичикчи улус. Олор баштапкы бичикчи-биликчи алтай кадрлар, темдектезе, Шонхоровтор, Турдубаевтер, Т. Т. Яйтынов – «Кызыл Чолмон» колхозтыҥ башкараачызы, Т. С. Яйтынова – Молотовтыҥ адыла адалган колхозтыҥ башкараачызы (Телеҥит-Сортогой jурт), П. А. Самунов – «Кызыл Мааны» колхозтыҥ jааны болгон, Тайлунов Николай Никитович «Кызыл Аркыт» деген колхозты башкарган. Оноҥ до ӧскӧ бир канча улусты адаарга јараар.

Одузынчы jылдарда Казахскийде орто ӱредӱлу школ ачылган. Кӧкӧрӱниҥ балдары Майма Шонкоров, Каргыбай Майхиева, Адар Бидинов, Багай Солтонбаев, Укмет Такылбаев ле оноҥ до ӧскӧлӧри бежинчи класстаҥ ала анда ӱренгилеген. Ол тушта бу школдыҥ директоры Григорий Синдинов деп кижи болгон деп, Багай Касенович Солтонбаев ӧрӧкӧн эске алынган эди.

Јаҥы школ тудулгалакта, 1939 jылга jетире, Кош-Агаштыҥ балдары база Казахскийде ӱренген деп, Нина Ивановна Мискина куучындаган.

Кажы ла ӧйдӧ бойыныҥ аҥылузы бар. Ол кату ӧйдӧ jӱк 4 тӧ классты ӱренип божодоры кӱчке келишкен деп айдарга јараар. Шак ондый кӱч айалгада Кӧкӧрӱниҥ кезик улузы бойлоры ла бичикке ӱренип, бойлоры ла jаан иштерде иштеп, бойыныҥ jолын таап, кӧндӱге бергендер. Ондый «самоучкалар»-башкараачы ишчилер, Михаил Батынович Шонкоровтыҥ айтканыла, Кару Ерленбаев (Такпаев) — бойы ла бичип-кычырып ӱренеле, колхозто баш бухгалтер болуп иштеген, Тенек Майхиев — «Седьмой Съезд Советов» колхозто (Узун-Талда) бухгалтер болгон, Семен Мантыбаевич Темдеков, кадровый офицер, Кызыл Чолмон орденниҥ кавалери – райминзагта уполномоченный болуп иштеген.

Jирмезинчи-одузынчы jылдарда Кӧкӧрӱниҥ школында Мария Ивановна Кыстаевадаҥ ӧскӧ Шкаков, Бокей Мустафанов, Камзабай Акчалов, Л. И. Бояркина, Анна Макаровна Челтукова (Темдекова) деген улус иштеген. М. И. Кыстаева Кӧкӧрӱге ӱредӱчи болуп 1932 jылда келип, оноҥ бу ла jылдарда Белтирде, Мукур-Таркатыда база иштеген болуптыр.

1954-1955 ӱредӱлу jылда Кӧкӧрӱде ачылган jетиjылдык школдыҥ баштапкы директоры Георгий Арбанович Качкинеков деп кижи болгон. Бу баштапкы ачылган школго јаҥы ӱредӱчилер: математик Александр Кандараков, орус тилдиҥ ӱредӱчизи Аина Семеновна Чумакаева, математиканыҥ ӱредӱчизи Евсеева деп кижи, географ Зоя Григорьевна Черемисина, тилдиҥ ӱредӱчизи Галина Николаевна Шабалина, баштамы класстардыҥ ӱредӱчилери Зоя Григорьевна Тозыякова, Анфиза Павловна Кужлекова, орус ла алтай тилдердиҥ ӱредӱчилери Галина Ивановна Яйтынова, Татьяна Николаевна Бекина (Майхиева) иштегилеп келгендер.

1954 jылга jетире аймактыҥ ончо алтай школдорыныҥ балдары Чаган-Узунныҥ jетиjылдык школында ӱренер аргалу болгон.

1969 jылда Кӧкӧрӱде он тӧрт кабинеттӱ, спортзалду, мастерскойлу орто ӱредӱлу jаан, jараш јаҥы школ ачылган. Бу јаҥы ачылган школдо коштой турган Акталдыҥ, Тӧбӧлӧрдиҥ балдары база тогузынчы класска келгилеген. Балдардыҥ тоозы беш jӱске арай jетпей турар, интернатта jӱстеҥ кӧп балдар jадар ӧйлӧр болгон. Мынаҥ озо школ 1936 jылда тудулган тӧрт кыпту агаш турада болгон. Бу школ баштап ла ачылып турарда, «кызыл толык», контора, койчы-малчы улустыҥ балдары jадар бир кып болгон. Бу ла школдо эҥирлер сайын jаан улус бичикке ӱренип туратан (ликбез). Кӧкӧрӱде jаан улусты бичикке ӱредеринде турушкан улустыҥ бирӱзи Таисия Сергеевна Турдубаева болгон.

Бу ла jылда Кӧкӧрӱде јаҥы jаан магазинниҥ туразы, сарjусырзаводтыҥ туразы (оны озо баштап «дом стахановца» деп адаган), оноҥ jууныҥ jылдарында сарјусырзавод иштеген.

Бот, онойып 1969 jылдыҥ сыгын айыныҥ 20-чи кӱнинде Кӧкӧрӱде јаҥы школдыҥ окылу ачылтазы болгон. Баштапкы директоры Михаил Танышевич Малтин деп кижи. 1971 jылда школды божодып, баштапкы катап орто ӱредӱниҥ аттестадын 56 бала алган. Олордыҥ кӧбизи соҥында бийик ӱредӱлӱ кадрлар болуп, тӧрӧл jеринде агрономдор, инженерлер, врачтар, ӱредӱчилер болуп иштегилей берген. Темдектезе, бистиҥ школды божоткон врачтар Наталья Муратовна Кумарова (Мадинова) (энези Кузулекова Раиса Михайловна, Кӧкӧрӱниҥ эҥ баштапкы медишчизи болуп 1947 jылда иштеп баштаган. Эмди ол ӧрӧкӧнгӧ 97 jаш), Вера Николаевна Турдубаева, Светлана Диеренченовна Казакенова, Алтайчы Зарканович Дилеков – хирург, Алексей Владимирович Очурдяпов – нейрохирург, Борис Зарканович Дилеков — ветврач. Бистиҥ школды божоткон ӱредӱчилер база кӧп. Тӧрӧл школыстыҥ ончо ӱредӱчилери бу ла школдо ӱренгилеген.

Кӧкӧрӱниҥ школын божоткон бистиҥ оморкодубыс Эре-Чуйдыҥ эҥ баштапкы бийик ӱредӱлӱ поэди Аҥчы Самунов, эҥ баштапкы композитор, кожоҥчы Роман Саланханов, эҥ баштапкы хореограф Вера Саланханова (Кудачинова), филология билимдердиҥ кандидаттары Мухтасырова Толганай, Ерленбаева Надежда, Бидинова Аина.

Орооныс кандый да кӱч ӧйлӧрдӧ балдарын ӱреткен, школдор иштеген. Нениҥ учун дезе балдар – калыктыҥ келер ӧйи. Школ келер ӧйгӧ балдарды белетеп, jиит ӱйени турумкай, бекем ӧзӧктӱ болорына таскаткан.

Кандый да кӱч ӧйдӧ школдыҥ каруулу ээзи — директор. Оныҥ учун озо ло баштап бис директорлор болгон улуска Качкинеков Георгий Арбановичке, Омин Иван Михайловичке, Берсимбаев Елгажи Искандеровичке, Малтин Михаил Танашевичке, Бегалинов Василий Баздоловичке, Кыдырбаев Кайырбек Багдатовичке, Берсинбаева Асия Оразгалымовнага, Бидинов Край Адаровичке, Баданова Зинаида Александровнага, Суразова Антонида Михайловнага, Салбашева Светлана Матыновнага, Енхунов Эмил Анатольевичке, Кечилова Аксанаа Кечиловнага, школдыҥ бӱгӱнги директоры Майхиев Алан Валерьевичке jабыс бажырып, jаан быйаныбысты айдадыс.

Кӧкӧрӱниҥ школы кӧп jылдарга аймакта эҥ артык школдордыҥ тоозында турган. Кӧкӧрӱниҥ школында этнопедагогикала область ичинде jаан конференция да, фольклорды башка предмет эдип анылап ӱредерине «экспериментальный площадка» да болгон, школдыҥ педӧмӧлигиниҥ арга-кӱчиле краевед музей де тӧзӧлгӧн. Педӧмӧлик калыктыҥ чӱм-јаҥдарына учурлалган ончо jаан байрамдарда эрчимдӱ турушкан ла туружат.

Школдыҥ, педӧмӧликтиҥ jакшы ижи јаҥыс ла директордоҥ эмес, је анайда ок олордыҥ болушчыларынаҥ – завучтардаҥ jаан камаанду. Онойып, бистиҥ школдо эҥ эрчимдӱ иштеген завучтардыҥ тоозында Очурдяпова Татьяна Тимофеевнаныҥ, Мардянова Лариса Михайловнаныҥ ады-јолдорын улус быйанду адагылайт. Школдо база бир каруулу иштӱ кижи — ол балдардыҥ таскамал ижин башкарып турган улус. Jакшы организаторлор болуп школдо ундылбай арткан улустыҥ тоозында Кыдырбаева Мая Сабырдыновна, Тайлунова Антонида Матыновна.

Бу ла ӧткӧн чактыҥ алтанынчы jылдарына jетире бистиҥ школго ӧскӧ аймактардаҥ jиит ӱредӱчилер келген. Олордыҥ бир канчузын адап ийектер: Тамара Тимофеевна Бабаякова (Ерленбаева), Светлана Тимофеевна Бабаякова, Индира Николаевна Мечешева, Галина Абрамовна Уханова, Б. У. Угаров, В. Н. Казакова, М. П. Иванов, С. У. Солдатова, В. Ю. Подосинникова, С. С. Текешева, Дуванова, В. Н. Малтина, Е. Ч. Чумакаева, Ч. Т. Кискин ле оноҥ до ӧскӧлӧри.

Ол ӧйдӧ пионерле, комсомолло иштейтен ишке jаан аjару эдетен болгон. Бистиҥ школдо вожатыйлар болуп мындый улус иштегендер: Ченчулаева Альбина Степановна, Чанханова Клариса Чолмотовна, Оргунова Любовь Николаевна, Саланханова Анипа Куйруковна, Саланханова Эркетей Калыевна.

Балдардыҥ интернадында Туруспеков Кумарбек Иванович, Михайлова Ася Каруловна, Телетов Александр Иванович, Кудачинова Людмила Боробалановна эрчимдӱ иштегендер.

Бистиҥ школыстыҥ тӱӱкизинде ле бистиҥ jӱректеристе jажына артып калар ӱредӱчилерибис база бар, олор: Майхиева Татьяна Николаевна, Яйтынова Галина Михайловна, Омина Анна Андреевна, Омин Иван Михайлович, Очурдяпова Аза Садакпаевна, Телетов Александр Иванович, Кудачинова Полина Тордиевна, Макадилова Любовь Сергеевна, Турдубаева Галина Николаевна, Мечешева Клариса Чолмотовна, Бегалинов Вячеслав Баздолович, Саланханова Эркетей Калыевна, Солтонбаев Рафаил Багаевич, Суразов Станислав Урлунович, Конгунова Любовь Маратовна, Салбашева Светлана Матыновна.

Канчын jиит туштарында школдо иштеп, бистиҥ школдыҥ тӱӱкизинде артып jаткан улустыҥ аттарын база адап ийели: Енчинова Клара Езенбеевна, Берсинбаева Асия Оразгалымовна, Мухтасырова Зоя Бекетаевна, Кыдырбаева Дакош Каблакатовна, Тайлунова Любовь Константиновна, Туруспекова Софья Дарменбаевна, Бидинов Край Адарович, Макажанова Лариса Балденовна, Кыдырбаев Кайырбек Багдатович, Каланчинов Дмитрий Ялбакович, Саланханова Любовь Ивановна, Суразова Антонида Михайловна, Баданова Зинаида Александровна, Чеконова Зинаида Александровна, Каланчинова Торина Кунгеевна, Тамимова Баян Михайловна, Мечешева Индира Николаевна, Оргунов Марат Васильевич, Очердякова Татьяна Тимофеевна, Кыдырбаева Мунлук Сабырдыновна, Мардянова Лариса Михайловна, Солтонбаева Майрагуль Чипотаевна, Тайлунова Антонида Матыновна, Солтонбаева Лаззат Суттубаевна, Мекенбаева Алия Имангажиновна, Баданова Надежда Николаевна, Баданова Лариса Маратовна, Саланханова Ольга Николаевна, Баданова Надежда Сергеевна ла оноҥ до ӧскӧлӧри.

Тӧрӧл школын божодып, тӧрӧл jуртына jажына ӱредӱчи болуп иштеген Саланханова Любовь Ивановнаныҥ, Очурдяпов Владимир Бокторовичтиҥ, Баданов Марат Ивановичтиҥ, Майхиева Надежда Ивановнаныҥ, Каланчинова Торина Кунгеевнаныҥ, Майхиева Тамара Конкековнаныҥ, Тайлунова Антонида Матыновнаныҥ, Турдубаева Татьяна Ивановнаныҥ, Баданова Антонида Кендешевнаныҥ, Сахилянова Татьяна Табирековнаныҥ, Семендеева Светлана Анчиновнаныҥ, Ялбакова Елизавета Маштановнаныҥ, Шавдурова Валентина Теденовнаныҥ, Мундусова Валентина Кертиковнаныҥ, Таханов Лаврентий Михайловичтиҥ, Мундусов Василий Иженеровичтиҥ, Тайлунова Наталья Михайловнаныҥ, Кудачинова Людмила Боробалановнаныҥ ады-јолдорын оморкоп, быйанду сӧстӧрлӧ адайдыс. Олор — јаш ӱйеге јозок.

Кажы ла ӱйе бойыныҥ jӱрӱмин бала тужынаҥ, кажы ла ӱйе бойыныҥ jаш тужын школдоҥ баштап jат. Айдарда, школ – ол ончо ӱйелердиҥ бала тужы, оныҥ учун школ jажына jиит, омок, келер ӧйгӧ ончо ӱйелерди белетеген. Ончобысты келер ӧйгӧ кычырган качан да, кандый да ӧйдӧ ӧктӧм, jиит jӱректӱ ӱредӱчилеристи бис качан да ундыбазыс. Айдарда, школдыҥ байрамы ол ончобыстыҥ сӱӱнчибис, jаш тужысты эске алындырган эрке коо кожоҥдый байрамыс.

Ӱредӱчилеристи ундыбай, jӱректеристе jаантайын jылу сананып jӱректер. Ончогорды изӱ уткыйдым!

А. КЫПЧАКОВА,

Кӧкӧрӱдеги музейдиҥ ишчизи

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина