Алтайдын Чолмоны

М. Кильчичаков ло алтай бичиичилер

29.10.2019

(Хакас поэттиҥ ле драматургтыҥ чыкканынаҥ ала 100 јылдыгына)

Хакас поэт ле драматург М. Е. Кильчичаковтыҥ јӱрӱми ле јайаан ижи хакас литератураныҥ тӱӱкизинде, хакас литературоведтердиҥ, ол тоодо Н. С. Майнагашевтиҥ иштеринде толо бичилген. Бичиичи эзен тужында алтай бичиичилер керегинде куучындаганын бу бичимелде јетиредис.

Алтай бичиичилердиҥ ӧскӧ тергеелердиҥ бичиичилериле колбулары јайаан ишчиге эмезе национальный республикалардыҥ бичиичилерине учурлалган кӧп билим иштерде кӧргӱзилген. Бу бичимелде куучын хакас поэт, драматург М. Е. Кильчичаковтыҥ (1919-1990) Туулу Алтайдыҥ бичиичилериле најылык ла јайаан колбулары керегинде ӧдӧр. Быјылгы јылдыҥ кӱчӱрген айында ого 100 јаш толор эди. Бис туй ла 30 јыл мынаҥ кайра, 1989 јылдыҥ кӱчӱрген айында, Абаканда танышканыс.

Ол јыл бисти Хакасияныҥ педагогторыныҥ национальный школдордыҥ ижин јарандырарына учурлалган ээчий  билим-практикалык конференциязына кычырган. Абаканныҥ поезди калага јербойыныҥ ӧйиле 7 саат эртен тура јеткен. Темдектелгениле, конференцияда баштапкы јетирӱни мен эдер учурлу болгом. Парикмахерскийге барар ӧй јок учун, трибунага алтай бӧрӱктӱ чыккам. Јуунныҥ туружаачылары эткен јетирӱмди ајарулу уккан. Кийген кебимди ајарып: «Алтайлар кайда ла ӧскӧ айылчылардаҥ алтай бӧрӱгиле аҥыланат» – деп айткандар. Бу эрмекти угуп, алтайлардаҥ кемди билеригер, санаагарда ундылбай арткан деп сурагам. «Лазарь Кокышев трибунадаҥ алтай бӧрӱктӱ куучын айткан» – деп, таныш хакастар оморкоп куучындаган. Меге, литератураны шиҥдеечиге, бу айдары јок баалу болгон – бичиичиниҥ јӱрӱми, ол тоодо алтай бичиичилердиҥ, олорло кожо Лазарь Васильевич Кокышевтиҥ (1933-1975) Хакасияда болгоны керегинде јаҥы јетирӱлерди угарга.

Михаил Еремеевич Кильчичаков оорыганын ла каланыҥ эмчилигинде јатканын угуп, конференцияда болотон ӧскӧ керектерде турушпай, мен ого јолугарга јӱгӱргем.  Бу туштажуда ол алтай бичиичилерле најылык, Хакасияда ла Алтайда ӧткӧн јайаан туштажулар керегинде баштапкы ла катап куучындаган. Михаил Еремеевич Аржан Адаровтоҥ до, Лазарь Кокышевтеҥ де, Эркемен Палкиннеҥ ле ӧскӧлӧринеҥ де јажыла чик јок јаан эмтир. Алтай бичиичилер А. М. Горькийдиҥ адыла адалган Литературный институтка ӱренерге кирген јылда М. Кильчичаков бу вузта ӱредӱзин тӱгезип јаткан болгон, ол мында 1948 јылдаҥ ала 1952 јылга јетире ӱренген.

Алтай бичиичилер Хакасияда јаҥыс катап эмес болгон ло туштажуларда эл-јонды бойыныҥ чӱмдемелдериле база таныштыратан. Олордыҥ баштапкы мындый јорыгында бир јуртта уулчак ла кызычак туулган. Јаҥжыкканы аайынча, айылчы кижи јаҥы чыккан балага ат адаар учурлу.  Алтайлар кызычакты Урсулина, уулчакты Эркемен деп адагандар. Эркемен дегени «мен јалакай кижи» дегени,  Урсул дезе Аржан Ойынчинович Адаровтыҥ чыккан-ӧскӧн јеринде сууныҥ ады деп јартаарда,  бу аттар эне-адаларга јараган.

Анайда ок Лазарь Кокышев М. Е. Кильчичаковтыҥ 50 јажына учурлалган байрамда турушкан эмтир. Драма театрдыҥ сценазында отурган юбиляр оныҥ келгенин билбеген де. Кенетийин зал кӱӱлей берген. Залды ӧткӱре базып, трибунага Лазарь Кокышев чыккан. Ол тӱлкӱ бычкак бӧрӱктӱ болгон ло куучынын: «Сениҥ юбилейиҥе оройтыбаска, меҥдеп келдим» – деп, алтай тилле баштаган. Оноҥ арыгы уткуулын ол орустап айдып, залда отурган улусты бойыныҥ кокыр-каткылу куучыныла кӧӧрӧткӧн. Хакас бичиичиниҥ юбилейи јаҥыс та Хакасияда эмес, је анайда ок Алтайда база темдектелгенине ол аҥылу ајару эткен. «Мениҥ јайаан ижимниҥ учурын ол биле тура кӧдӱрип куучындаган. Чын да, ол јыл бастыра албаты турушкан байрам болуп калган» – деп, Михаил Еремеевич эске алган.

«Экинчи кӱн бис Бейский районго јорыктап барганыс – деп, М. Кильчичаков куучынын улалткан. – Бисле кожо актерлор болгон. Олор «Всходы» деген ойын-кӧргӱзӱ белетеп, кӧрӧӧчилерге оны баштапкы катап кӧргӱзерге апарган. Лазарь Васильевич кожо јорыктаган ончо улусла ачык-јарык куучындажып, текши эрмек-куучынды табып ийген. Ол јарлу актриса Вера Петровна Чеботаревага туштажарга амадаганын айдып туратан. «Ах, Аба эзен јӱрген болзо…» – деп, актрисаныҥ айтканын улалтып, Лазарь Кокышев: «Мындый улустаҥ совет јаҥ тӧзӧлгӧн» – деп айтканы санаада арткан». М. Кильчичаковтыҥ куучындаганыла, кийниндеги јылдарда Лазарь Васильевич «Аба эзен јӱрген болзо…» деген куучын да бичиирге амадап туратан.

«Л. В. Кокышев ачык-јарык, кӱндӱзек, кунукпас кылык-јаҥду кижи болгон, ӧскӧ дӧ улуска кунугарга бербейтен. Оныҥ бу кылыгын мен Алтайда јӱреримде ајаргам – деп, М. Е. Кильчичаков айткан. – Бир катап бис јолой Шабалин јуртка киргенис. Столовыйда бистиҥ ажанган столыска коштой отура берген таныш эмес уул: «Слер Лазарь Кокышевтиҥ «Ариназын» кычырганыгар ба?» – деп,  менеҥ сураган. Оноҥ: «Лазарь Кокышев – алтай литератураныҥ тирӱ классиги»– деп, оморкодулу угускан».

Ол ӧйлӧрдӧ Михаил Еремеевич Лазарь Кокышевле 20 јылдаҥ ажыра таныш болгон. Олор совет бичиичилердиҥ Москвада ӧткӧн съездтеринде јаҥыс катап эмес турушкан. М. Кильчичаковтыҥ айтканыла, Л. В. Кокышев бичиичилер ортодо тоомјылу тудунатан, јаантайын ачык-јарык, омок-седеҥ јӱретен. Эркемен Палкин де тӧп, токыналу, албатызыныҥ тоомјызын кӧдӱрген кижи болгон. Алтай бичиичилер јаантайын нак јӱретен, качан да таҥзыркабайтан, ас тоолу калыктардыҥ кезик бичиичилери чилеп, чӱмеркебейтен.

М. Кильчичаковтыҥ эске алганыла, Лазарь Кокышев пьеса бичиирге амадаган. Бир катап Новосибирскте тушташкан ӧйдӧ ол: «Мен сениҥ «Айулу кобыҥ» (1956) ошкош пьеса бичиир кӱӱним бар. Оныҥ кезик ӱзӱктери бичилип калган, тӱгезе бичилзе, сеге рецензияга аткарып ийерим» деген.

Л. В. Кокышев «Тумантык Аркыт» (1969) деген бичигиниҥ колбичимели керегинде айткан болордоҥ айабас. Ого «Пастух ла кӧрмӧс», «Јалтанбас койон» деген бир актту пьесалар, «Кӱреш» деген сценка кирген. Куучын айас, М. Кильчичаковтыҥ «Айулу кобы» деген пьесазын алтай тилге 1973 јылда поэт Паслей Самык кӧчӱрген, элдеҥ озо ол «Катунь» деген альманахта кепке базылып чыккан, бистиҥ драма театрда тургузылган.

Михаил Кильчичаков Туулу Алтайдыҥ ончо алтай бичиичилериле таныш болгон, олор чӱмдемелдерин, ол тоодо Хакасияга ла Алтайга учурлалгандарын, кӧчӱрип туратандар. М. Е. Кильчичаков Алтайда бололо, 1969 јылда «Хараа Кадун чаразында» («Кадынныҥ јарадында») деген ӱлгер чӱмдеген. Хакасиядагы Саяно-Шушенский ГЭС-теҥ јаан ГЭС-ти Алтайда тударга турганына ол санааркап туратан. Оныҥ шӱӱлтезиле, ГЭС-ти туттурбас керек, не дезе, ол агару Алтайдыҥ тындулары ла ӧзӱмдери јоголорына экелер. Лазарь Кокышевтиҥ јӱрӱмнеҥ эрте барганына Михаил Еремеевич сӱрекей карыккан. Оныҥ айтканыла, «алтайлар улу поэтти јылыйткан, ол алтай албатыныҥ тирӱ тамыры, согулган јӱреги, кӧгӱзи ле ижемјизи болгон».

Бойыныҥ 70 јылдык юбилейин каланыҥ эмчилигинде ӧткӱрип турганын ол туштажуныҥ учында айткан. Алтай бичиичилердиҥ антыгарлу најызы, ӱредӱчизи болгон  хакас бичиичи Михаил Еремеевич Кильчичаковло бу мениҥ баштапкы ла калганчы туштажум болгон. 1990 јылда фронтовик, Хакасияныҥ албаты бичиичизи бу ак-јарыктаҥ јӱре берген. Оныҥ салым-коногы мындый болорын кем билген?

Нина КИНДИКОВА,

филология билимдердиҥ докторы, профессор