Алтайдын Чолмоны

Чыҥдый ӱредӱ, тереҥ билгир — педколледжте

01.11.2019

Горно-Алтайсктагы педколледжте тӱӱкиниҥ ле социально-политикалык предметтердиҥ ӱредӱчизи Аржан АНЫШЕВ Москвада кӱчӱрген айдыҥ 15-17 кӱндеринде ӧдӧтӧн «Кижи эдип таскадар» деген бастырароссиялык кӧрӱ-маргаанда Алтай Республиканыҥ адынаҥ туружар.

Газеттиҥ бӱгӱнги солун айылчызы бойыныҥ ижи, амадулары, једимдери јанынаҥ мынайда куучындады:

«1995 јылда эл университеттиҥ тӱӱки-филологический факультедин божотком. Педколледжке мен 2015 јылда иштеп келгем. Мында кӧп јаны алтай бӧлӱкте иштеп јадым. Бу ла бӧлӱктиҥ 4-чи курсыныҥ класстагы башкараачызы болуп иштейдим, 44-чи группада 28 кыс ӱренет.

Бу ӧдӱп јаткан јылдыҥ кочкор айында бисте ӱредӱчилердиҥ ченемелиниҥ, билгириниҥ, јайаан ла таскамал ижиниҥ талалык кӧрӱ-маргааныныҥ кӱндери ӧткӧн. Бу ууламјыда 17 кижи турушкан. Ончозы байлык ченемелдӱ, бойыныҥ ижиниҥ устары. Ондо мен сакыбаган јанынаҥ јеҥӱчил болуп чыккам. Оныҥ кийнинеҥ «Воспитать человека» деген бастырароссиялык кӧрӱ-маргаанныҥ заочный бӧлӱгинде бис, тала кеминде ӧткӧн кӧрӱ-маргаандардыҥ јеҥӱчилдери, туруштыс. Мында ырысту учурал деп айдар ба, бис, он кижи, база јеҥӱчилдер болуп чыктыс.

Мениҥ иштеп јаткан ӱлекерим «Многоликий Алтай» деп адалат. Ӱлекердиҥ амадузы — педколледжте таскамал ишти (бекем ӧзӧктӱ, турумкай, ак-чек санаалу, кӧрӱмдӱ ле тӧрӧлчи кӱӱн-тапту эдип таскадары) музейный педагогикала бек колбуда ӧткӱрери.

Москвада ӧдӧтӧн кӧрӱ-маргаанда мен мастер-класс ӧткӱрерим. Ол «Јаан класстарда ак-чек санааны ла тӧрӧлчи кӱӱн-тапты, кӧрӱмди балдардыҥ кӧксине культуралогиялык ла краевед иштиҥ эп-аргаларыла салары» деп адалат. Мында меге ӱзеери реквизиттер керек болор».

Аржан Алексеевичтиҥ јартаганыла, ол мастер-клазын солун бӱдӱмле ӧткӱрер. Јайаандык ижи художественный гостиныйда ӧдӧр. Шак мында виртуальный экскурсия керектӱ.

«Бу ӱлекердиҥ бойын бир ле кӱнниҥ эмезе јылдыҥ кереги деп айдар арга јок. Оныҥ аргалары сӱреен јаан. Качан мен колледжке иштеп келеримде, 3 ле ай кирези ӧткӧн болор, бис бу ӱлекердиҥ тӧзӧгӧзин салганыс. Ол 1-3 курстардыҥ ӱренеечилери ортодо јолын алынган, 4-чи курстыҥ балдарын албадыс. Чокымдап айтса, бу ӱлекер мында ӧткӱрилип јаткан таскамал иштиҥ база бир учурлу бӧлӱги деп айдарга јараар. Је онойдо ок ол ӱренеечилерди, 4 бӧлӱкти чуктай бириктирет. Мында башка-башка предметтер бой-бойыла кӧнӱ, эптӱ колбуда. Је аҥылу ајару «Туулу Алтайдыҥ тӱӱкизи» деген предметке эдилет. Бу предмет бойы эмди јок ине.

Туулу Алтайдыҥ тӱӱкизи, эл-јонныҥ јаҥжыккан јаҥжыгулары, культуразы школьный бӧлӱкте элбеде, тереҥжиде берилет. Нениҥ учун дезе мында туризмле чике колбулу группа бар. Краевед иш аайынча бис јаан программаны белетеп тургусканыс. Мында ончо иш бой-бойыла тудуш. Айдарда, ӱредӱликтиҥ уроктогы ла урокто эмес бӱдӱмдерин эптештирип-келиштирип бириктирер арга берет.

Бистиҥ ӱренеечилер культуралогиялык, музеевед иште эрчимдӱ туружат, оныҥ уч-турултазы — кӧрӱ-маргаандарда јеҥӱчилдер болуп јолду чыгат. Онойдо олор урокторды аудиторияда эмес, музейде ӧткӱрет. Мында јаан алкыш-быйанды Р. М. Еркиновага, Т. И. Полтевага айдадыс. Римма Михайловнаныҥ јӧби эмес болзо, мен бу ӱлекерди јӱрӱмде бӱдӱрип болбос то эдим. Татьяна Ивановна биске бойы да экскурсия ӧткӱрет. Мындый иштиҥ турултазы, једимдери бийик. Ӱренеечилер иштеген сурагы аайынча алган билгирине тайанып, јайаан ижиле башка-башка билим-практикалык конференцияларда туружат. Олор бойыныҥ иштериле республика да, ӧскӧ дӧ ыраак талалар кеминде билимчилерди јилбиркедет. Темдектезе, Карина Какашева Красноярский крайда, Канскта, Кемероводо, Самарада, Отрадноеде ӧткӧн билим-практикалык, калыктар ортодо ӧткӧн конференцияларда једимдӱ турушкан ла туружат. Бис алтай албатыныҥ јаҥжыгуларын, чӱм-јаҥын корыыры, ӧскӱрери јанынаҥ јилбилӱ ӱлекерлерди белетейдис. Ӱренеечилерис шак бу кӧгӱс байлыкла кӧп тоолу калыктарды таныштырат. Карина бу ла јуук ӧйдӧ Улан-Удэде калыктар ортодо ӧдӧтӧн кӧрӱ-маргаанда бистиҥ республиканыҥ адынаҥ туружар. «Тӧрӧл тилдиҥ урогы» деп адалган кӧрӱ-маргаанда Россия, Китай, Монголия туружар».

Аржан Алексеевичтиҥ шӱӱлтезиле, оныҥ ӱлекери озо ло баштап эл-јонго, јондыкка баштанат. Оныҥ чокымдаганыла, РФ-тыҥ президенти В. Путинниҥ айтканыла, текшиӱредӱлик школ башка-башка укту-тӧстӱ калыктарды бириктирерине, бирлик болорына экелер учурлу. Шак ол бирликтиҥ шылтузында кӧгӱс байлыкка, јаҥжыгуларга тайанып ӧскӧни ӧзӱмдӱ, јолду болор. Эҥ јаан ајару тӧрӧлчи кӱӱн-тапка эдилет. Тӧрӧлчи кӱӱн-тапты јылыйткан кийнинде элдиҥ бойын бойы тооры, оморкооры база јылыйар аргалу. Андый болзо, бис албаты, эл болгон адысты јылыйтарыс. Бирлик кӱӱн-тапту, ийделӱ калык болгонысты тӱӱкилик учурлу керектер канча катап керелеген ине.

«Мен ӱлекеримде виртуальный экскурсия бар деп байа айткан эдим. Ол јанынаҥ эмеш јартамал эдип ийейин. Бисте ӧткӧн кӧрӱ-маргаанда мен планетарийди тузалангам. Ончо улуска сӱреен јилбилӱ болгон. Планетарий дезеҥ, кӧзиҥе озо ло баштап јылдыстар кӧрӱнер ине. Айдарда, мен Москвада Орчылаҥ јаар санат телекейиниҥ јол-јорыгын кӧргӱзерим. Јылдыстарды артыргызала, бистиҥ јурукчылардыҥ јуруктарын кӧргӱзерим. Бу ишти мен эл музейдиҥ болужыла белетеп јадым. Виртуальный экскурсияны интерактивный досконыҥ болужыла ӧткӱрерим. Мында мен бир ле аай эл музейле таныштырарым. Кӧрӱ-маргаанныҥ туружаачыларында, айылчыларында Алтай Республиканыҥ эл музейиле јууктада таныжар арга болор.

Јайаан иштиҥ эмезе ӱлекердиҥ баштапкы бӧлӱги ӱч јылдыҥ туркунына ӧдӧтӧн учурлу болгон. Мында эҥ ле озо эл музейле, эл театрла, эл библиотекала ишти тӧзӧӧри болгон. Је јылга да јеткелекте, мен балдарды музейге, ӧскӧ дӧ объекттерге апарып баштагам.

Иш чокым ууламјыла, программала ӧткӧн. Баштапкы бӧлӱкте иштиҥ ӧдӧтӧн аайы чокымдалган болзо, экинчи бӧлӱк 2016 јылдаҥ ала бӱгӱнге јетире ӧйдиҥ туркунына чокым ишле ӧткӧн. База краевед экскурсияларды ӧткӱрерге темдектеп алдыс. Олор, темдектезе, Тӧрӧлин коручылдыҥ кӱниле, Јеҥӱниҥ кӱниле, ороон кеминде јаан учурлу кӧдӱриҥилерле колбулу. Ӧткӧн јылда Москвада ӱредӱлик академия тӱӱкиниҥ кӧрӱ-маргаанын ӧткӱрген. Бажында бис оныҥ заочный бӧлӱгинде турушканыс — бистиҥ ӱренеечилер јеҥӱчилдер болуп чыккан. Москвада Кызыл тепсеҥде ӧткӧн парадка, Ӱргӱлјик полкто туружарга кычырту алганыс. Је јол-јорык келишпей калган…

Бу ӱлекерди јӱрӱмде иштедеринде методбиригӱлер база туружат. Иш башка-башка бӱдӱмдер аайынча тӧзӧмӧлдӱ ӧдӧт. Класстыҥ башкараачыларыла туштажадыс, мастер-класстар, класста эмес кӧдӱриҥилер кӧнӱ ӧдӧт. Педколледжте иш бек тӧзӧгӧлӱ деп айдар керек.

Бу ла ишле коштой ӱренеечилерис башка-башка билим-практикалык конференцияларда: предметный олимпиадаларда, кӧрӱлерде, экскурсияларда, кӧрӱ-маргаандарда јилбиркеп туружат. Каланыҥ ончо кӧдӱриҥилеринде бистиҥ балдар кӱӱнзеп туружат. Темдектезе, «Кӱнчечектер» деген јайаан ӧмӧликти јаан-јаш јакшы билер. Бу ӱлекердиҥ ээзи Марина Анышева, худбашкараачызы Лариза Лебедева. Мен дезе технический јанынаҥ болушчызы болгом деп айдарга јараар.

Бистиҥ ижисте эҥ ле учурлузы — педколледжтиҥ јааны О. Г. Облецова јайаандык ишти, ончо ӱлекерлерди јӧмӧп-болужат. Ӧмӧ-јӧмӧ иштеерин ол сӱреен билгир тӧзӧп тургузат. Таланыҥ культуразыныҥ учреждениелериле, јондык организацияларла колбулар јылдаҥ јылга элбеп јатканы јарамыкту. Јайаандык колбулар ӧскӧ дӧ тергеелерле, талаларла јакшы барат. Бистиҥ колледж ончо ууламјыларла ӧзӱмниҥ јолында деп айдар керек» — деп, ол куучындаган.

Аржан Алексеевич онойдо ок ӱлекерлердиҥ ӱчинчи бӧлӱги јанынаҥ база айтты. Оныҥ темдектегениле, эткен иштиҥ адакы турултазы иле, јарт кӧрӱлет. «Једимдерин-једикпестерин ајаруга аладыс. Бу ишти бис ончо баш ӱредӱчилерле, предметный комиссияларла ӧмӧ-јӧмӧ ӧткӱредис. Темдектезе, общественный дисциплиналардыҥ комиссиязыныҥ јааны
И. И. Зеленинала таскамал иш јанынаҥ методичкалар белетеп јадыс.

Шак бу ончо иштиҥ турултазы кӧстиҥ алдында. Бистиҥ ӱренеечилер башка-башка конференцияларда тыҥытту туружат. Бийик ӱредӱлӱ заведениелердиҥ ӱренеечилери, бакалаврлар, аспиранттар ортодо бистиҥ балдар баштапкы јерлерге чыгып турганы оморкодулу.

Азый бир-эки ле бала ӱлекерде туружып туратан эди. Олорды бедиреп, белетеп јадыҥ. Бӱгӱн айалга чек ӧскӧ. Балдар бойы кӱӱнзеп, јилбиркеп келет. Олордо бойыныҥ озочыл шӱӱлтелери болот. Мынызын бу ӱлекердиҥ једими деп айдарга јараар.

Шак бу иште бойыныҥ тереҥ учуры, јажыды бар. Балдардыҥ билгириниҥ чыҥдыйы бийик. Олор колледжке ӱренер, билгир алар, ол билгирди јӱрӱминде тузаланар амадула келген деп айдар кӱӱним бар.

Бу мындый јарамыкту айалгада балдардыҥ ич-телекейи, байлыгы чечилет. Олор бойыныҥ ӱредӱзи, јӱрӱми учун бойлоры каруулу болгоны, сӧзине турары, чындык, чек болоры јанынаҥ јаан таскамал алат, ӱредӱге јаҥы кӧрӱмле кӧрӧт.

Таскамал иш элбеп, јайа барат: туйукталбай, ачык телекейге, эрмек-куучынга чыгат. Бӱгӱнги ӱйени «цифровой ӱйе» деп айдып турганын ајаруга алар керек деп бодойдым. Бу айалгада бис олорло теҥ-тай болор учурлу. Бис, ӱредӱчилер, олордоҥ ӱренедис. Бис олордоҥ ӱренерин, јилбиркеерин токтодып ла ийзеес, олордоҥ чик јок артып каларыс. Мында олорло теҥ-тай болуп тура, је ол ок ӧйдӧ бис таскадаачылар болгонысты ундыбас керек.

Бистиҥ педколледж эки јылдыҥ туркунына Симферопольдо «Мультиактивность» деген сетевой организацияла иштеп јат. Севастопольдоҥ «Чистый исток» деп јондык организацияла колбу тудадыс. Бис олорго јаан учурлу керектерге учурлалган кӧрӱлерди јакыйдыс. Олор биске келип, сӱреен јилбилӱ кӧрӱлер белетеп кӧргӱзет. Колледжтиҥ 2-чи, 3-чи каттарында солун кӧрӱлер бар. Бистиҥ ӱренеечилер Севастополь јаар кычырыштарга кычырту алат. Олордыйын бис, темдектезе, В. А. Сластенинге учурлалган кычырыштарга кычырадыс» — деп, А. А. Анышев айткан.

«Алтайдыҥ Чолмоны» эл газеттиҥ кычыраачылары Аржан Алексеевичке ачык јол, једимдер, јеҥӱлер кӱӱнзейт.

К. ПИЯНТИНОВА