Алтайдын Чолмоны

Кӧп балдарлу билелерди јӧмӧӧриниҥ сурагы

01.11.2019

Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ председатели Владимир Тюлентинниҥ башкарганыла республикан парламентте јаҥжыкканыла башкаруныҥ ээчий часы ӧткӧн. Ондо шӱӱжилген сурак: «Алтай Республикада кӧп балдарлу билелерди јонјӱрӱмдик јанынаҥ јӧмӧӧр керектердиҥ бӱткени керегинде». Бу јуунда Эл Курултайдыҥ депутаттары, Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчызыныҥ, Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ ла Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ Бирлик аппарадыныҥ башкараачызыныҥ ижин удурумга бӱдӱреечи Анатолий Донской, Алтай Республиканыҥ иштиҥ, јонјӱрӱмдик ӧзӱмниҥ ле эл-јонды ишле јеткилдеериниҥ министриниҥ ижин удурумга бӱдӱреечи Адар Сумин турушкандар.

Тӧс докладты Адар Сумин эткен. Оныҥ јетирӱзиле, Алтай Республикада 18 јажы јетпеген балдарлу 52 муҥ биле јуртайт, олордо 67,6 муҥ бала чыдайт. Бу тоодоҥ 8030 биле кӧп балдарлу билелер, олордо 26600 бала чыдап јат. Кӧп балдарлу билелерди јонјӱрӱмдик јанынаҥ јӧмӧӧр иштер АР-дыҥ нормативно-тап-эрик акттарына тӧзӧгӧлӧнип ӧткӱрилет. Олордыҥ тоозында АР-дыҥ 2005 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 11-чи кӱниндеги «Алтай Республикада кӧп балдарлу билелерди јонјӱрӱмдик јанынаҥ јӧмӧӧр керектер керегинде» деп јасак. Ол јасак аайынча эдилгени: коммунальный јеткилдешти тӧлӧӧри (3-4 балалу билелерге — 30%, 5-6 балалу билелерге — 40%, 7 ле оноҥ кӧп балдарлу билелерге — 50%); 6 јашка јетире балдарды эмдерле акча тӧлӧттирбезинеҥ јеткилдеери; бастыра бӱдӱм ӱредӱлӱ организацияларда ӱренип турган балдар калада ла каланы јакалай јерлерде пассажирлер тартар транспортло (таксидеҥ башка) тегинге јӱрери; Алтай Республиканыҥ государственный текши ӱредӱлӱ организацияларында ӱренеечи балдарды тегинге азыраары; школдоҥ озо ӱредӱлӱ организацияларга эҥ озо алары. 2019 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 1-кы кӱнине јетире балдарлу 5775 билеге 58065,2 муҥ салковойдыҥ государственный јӧмӧлтӧзи јетирилген.

Алтай Республиканыҥ 2004 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 1-кы кӱниндеги 60-РЗ номерлӱ «Баланыҥ ай сайынгы пособиези керегинде» деп јасагыла кӧп балдарлу билелердиҥ балазыныҥ ай сайынгы пособиезиниҥ базовый кеми 50% кӧптӧдилген ле 135 салковой болуп јат, районный 1,4 коэффициентле — 189 салковой (Улаган аймакта 1,7 — 230 салковой; Кош-Агаш аймакта 1,9 — 257 салковой). 2015 јылдаҥ ала кӧп балдарлу билелердиҥ ӱчинчи ле оны ээчидеги, 1,5 јаштаҥ ла ӱч јашка јетире балазына 714 салковой тӧлӧлӧт, районный коэффициентле 1000 салковой (Улаган аймакта — 1213,8 салковой, Кош-Агаш аймакта — 1356,6 салковой). Алтай Республиканыҥ 2011 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 8-чи кӱниндеги 44-РЗ номерлӱ «Алтай Республиканыҥ јеринде балдарлу билелерди ӱзеери јӧмӧӧр керектер керегинде» деп јасагыла тӧртинчи ле оны ээчиде балага энениҥ 50 муҥ салковойдыҥ республикан капиталы тӧлӧлӧт, оны јадар айалганы јарандырга ла балдардыҥ ӱредӱзине тузаланарга јараар. 2011 јылдаҥ ала 2019 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 1-кы кӱнине јетире энениҥ республикан капиталына 2355 сертификат берилген, ол тоодо 2019 јылда — 186.

Адар Геннадьевичтиҥ айтканыла, 1999 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 17-чи кӱниндеги 178-ФЗ номерлӱ «Государствоныҥ јонјӱрӱмдик болужы керегинде» деп федерал јасак аайынча коомой јадынду, ол тоодо кӧп балдарлу, олордоҥ камааны јогынаҥ шылтактарла бир кижиге келижип турган орто кирелтези Алтай Республикадагы прожиточный минимумнаҥ ас билелерге государственный јонјӱрӱмдик болуш эдилет.

Сакыбаган јанынаҥ тура берген кызалаҥду айалгада ар-јӧӧжӧзин јылыйтканда, школго керектӱ не-неме, аш-курсак, санитарияныҥ ла гигиенаныҥ, балдарды кичеерине керектӱ эдимдер, кийимди, ӧдӱкти ле ӧскӧ дӧ эҥ керектӱ немелер аларга; документтерди ле акчазын јылыйтканда, Алтай Республиканыҥ тыштында медорганизацияларда эмденерге (шиҥдедерге) баратан јолды тӧлӧӧрине Ээжи аайынча государственный јонјӱрӱмдик болуш 1000-наҥ 5000 салковойго јетире эдилет.

Докладчиктиҥ јетирӱзиле, Россия Федерацияныҥ 1991 јылдыҥ кандык айыныҥ 19-чы кӱниндеги 1032-1 номерлӱ «Россия Федерацияныҥ эл-јонын ишле јеткилдеери керегинде» деп јасагыла граждандарга, ол тоодо кӧп балдарлу билелерге јарамыкту иш табарында, ӱредӱге ийеринде јӧмӧлтӧ эдилет, бойыныҥ керегин ачарына 72 муҥ салковойдыҥ болужы эдилип јат. «Алтай Республиканыҥ эл-јонды јонјӱрӱмдик јанынаҥ јеткилдеер казенный учреждениелери балдарлу билелерге, ол тоодо јиит билелерге кажы ла чокым айалгадаҥ камаанду болуш јетирет — деп, ол айткан. —2019 јылдыҥ башталганынаҥ ала 2019 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 1-кы кӱнине јетире государственный јонјӱрӱмдик болуш јонјӱрӱмдик контракт тургуспазынаҥ 596 кижиге эдилген».

РФ-тыҥ башкарузыныҥ 1994 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 30-чы кӱниндеги «Государствоныҥ медицинский промышленностьтыҥ ӧзӱмин, эл-јонды ла су-кадыкты корыыр учреждениелерди эмдерле, медицинский эдимдерле јеткилдеерин јарандырарын јӧмӧӧри керегинде» деп Јӧбиле кӧп балдарлу билелердиҥ 6 јашка јетире балдары эмдерле тегинге јеткилделет. Эмдер аларга пациенттер јаткан јериндеги участковый врачка кӧрӱнип барат, медицина јанынаҥ керектӱ болгондо, врач эмдерди бичип берет.

АР-дыҥ 17.12.2019 јылдагы «Алтай Республиканыҥ 2019 јылдыҥ ла пландалган 2020-2021 јылдарга республикан бюджеди керегинде» деп јасагыла, кӧп балдарлу билелердиҥ 366 балазын азыраарына 4888645,2 салковой чыгарылган.

Онойдо ок АР-дыҥ башкарузыныҥ 2017 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 144 номерлӱ јӧбиле коомой јадынду ла кӧп балдарлу билелерге школдоҥ озо ӱредӱниҥ текшиӱредӱлӱ программазыла ӱредип турган муниципал ӱредӱлӱ учреждениеде јӱрген бала учун тӧлӧмирдиҥ бӧлӱги јандырылат.

Удурумга министр онойдо ок кӧп балдарлу билелерге јер берериниҥ курч сурагына база токтогон. Бу керек АР-дыҥ 2015 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 10-чы кӱниндеги «Алтай Республиканыҥ јеринде бир кезик категорияныҥ улузына тегинге јер берери ле Алтай Республиканыҥ бир кезик јасак акттары чыдузы јылыйтканы керегинде» деп јасагы аайынча бӱдӱп туру. Ӱч ле оноҥ кӧп балдарлу билелерге тура тударга, таҥынаҥ ээлемин тӧзӧӧргӧ эмезе сад отургузарга јер берилет. Кӧп балдарлу билелердиҥ очередин астадарга, 2019-2020 јылдарда керектердиҥ планыныҥ «јолдыҥ картазы» тургузылган. Тургуза ӧйдӧ кӧп балдарлу 2432 биле тегинге јер аларыныҥ очерединде турат. Јасакты бӱдӱреринеҥ ала кӧп балдарлу билелерге 1914 јер берилген, олордыҥ 65-и 2019 јылда берилген.

Докладтыҥ кийнинде депутаттар шӱӱлтелерин айдышкан. Юрий Суртаев очередьтеҥ бир кезик билелерди чыгарар суракка ајару эткен. Оныла колбой бу суракты кӧрӧтӧн ишмекчи группа тӧзӧӧр шӱӱлте айткан. Удурумга министрдиҥ каруузыла, кӧп балдарлу билелерге јер берер чыдулар муниципалитеттерге берилген, је јерлер јок учун бу сурак курч турат. Ондый да болзо, РФ-тыҥ Президенти очередьтерди јоголтор јарлык чыгарган, оныҥ учун республиканыҥ башкарузында ишмекчи группа тӧзӧлгӧн лӧ ого депутаттар база кирет. Петр Попошевтиҥ айтканыла, Горно-Алтайскта очередьте кӧп балдарлу 1148 биле турат, башка-башка шылтактардаҥ улам (кӧчӧ берген, тура садып алган ла ӧскӧ дӧ) очередьтеҥ 363 биле чыгарылган. Ондый да болзо, очередь сӱреен арай јылат. 2017 јылда кӧп балдарлу билелерге — 5 јер, 2018 јылда бир де јер берилбеген, 2019 јылда ӱч ле јер берилген.

Экономиканыҥ, акча-манаттыҥ ла каланныҥ политиказы аайынча комитеттиҥ председатели Артур Кохоев коллегаларыла јӧпсинип, очередьте билелерди јерле мынайда ла јеткилдеерге 36 јыл керек деп угускан. Оныҥ шӱӱлтезиле, сурактыҥ аайына башка-башка аргалар таап чыгар керек. Темдектезе, каланыҥ администрациязы строитель компанияларга туралар тударына јӧп берип тура, олор кӧп балдарлу билелерге јонјӱрӱмдик учурлу квартиралар берери керегинде јӧптӧжӧр аргалу.

Депутат Айдар Мызин каланыҥ кыйу-грандарын такыптаҥ кӧрӱп, јуртээлемдик учурлу јерлерди јурт јеезелердиҥ јерине кӧчӱрер керек, темдектезе, «Чуйское» ОПХ-ныҥ јерлери таҥынаҥ улустыҥ колында деген шӱӱлте айткан. Ольга Волосовцеваныҥ шӱӱлтезиле, Майма аймактыҥ Алферово ло Кызыл-Ӧзӧк јурт јеезелерин каланыҥ агломерациязына кийдирип, инженерный инфраструктура тӧзӧп, бош јерлерди тузаланар керек. Удурумга министр билелердиҥ јылдарла очередьте турарын јоголторго бӱгӱнги јасактарга кубулталар кийдирериле јӧпсинген.

Депутат Борис Бидинов кӧп балдарлу билелердиҥ балдарыныҥ транспортло тегинге јӱрериниҥ сурагын чокымдаган: «Проезднойло јӱк Горно-Алтайскта ла Маймада тузаланып турулар. Арткан аймактар канайдар, ол тоодо Кош-Агашта автобустар јӱрӱп јат, је балдарда ондый арга јок». А. Суминниҥ каруузыла, ончо маршруттар тергеелик ӧзӱмниҥ министерствозыла јӧптӧлип јат, оныҥ учун бу суракты аймактардыҥ администрацияларында аайлаштырар керек.

Депутат Мария Демина нениҥ учун республикан бюджеттеҥ кӧп балдарлу билелердиҥ балдарына школго кийер кеп-кийим садып алар акча чыгарылбай јат деп сураган. «Бюджеттиҥ акчазы једишпей турганынаҥ улам, бастыра јеткилдештер эдер арга јок» деген каруу болгон.

Бу суракла шӱӱлтелерин онойдо ок депутаттар Наталья Екеева, Аскар Тулебаев, Айдар Тазрашев, Ержанат Бегенов, Сергей Ложкин, Сергей Кухтуеков айткандар.

Эл-јонныҥ су-кадыгын корыыры ла јонјӱрӱмдик корулаш аайынча комитеттиҥ председатели Алена Казанцева јуунныҥ уч-турулталарын эдип, чокым ла тузалу куучын болгон ло учурлу шӱӱлтелер айдылган деген. Бӱгӱнги кӱнде федерал да кеминде «кӧп балдарлу биле» деген оҥдомол јанынаҥ чокым шӱӱлте јок деп угускан. Бар јетирӱлердеҥ кӧргӧндӧ, анчада ла Горно-Алтайскта ла Чамал аймакта кӧп балдарлу билелерди јерле јеткилдеер сурак курч турат. Биле јерди алып та алза, ол нени эдер аргалу деген сурак тура берет. Оныҥ учун, бу суракты тереҥжиде кӧрӱп, оныҥ аайына јаба чыгар керек деп, парламентарий айткан.