Алтайдын Чолмоны

Бистиҥ ийдебис — бирликте, нак болгоныста

08.11.2019

Бистиҥ тергеениҥ тӧс калазы Горно-Алтайсктыҥ В. И. Ленинниҥ адыла адалган тепсеҥинде кӱчӱрген айдыҥ 4-чи кӱнинде кӧп тоолу албаты-јон јуулып, Албатыныҥ бирлигиниҥ кӱнин темдектеди.

Бӱгӱнги Россияныҥ государственный байрамдарыныҥ тоозында Албатыныҥ бирлигиниҥ кӱни аҥылу јерде турат, ол эҥ јиит байрамдардыҥ бирӱзи болуп јат. Бу байрам Россияда 1612 јылда болгон тӱӱкилик керекле колбулу. Ол тушта Кузьма Мининге ле Дмитрий Пожарскийге баштаткан албаты-јон биригип, Москваны поляк ӧштӱнеҥ јайымдаган болгон. Косколоҥду ол ӧйдӧ шак ла албатыныҥ тӧрӧлчи кӱӱн-санаазы ла бирлиги ороонды базынчыктаҥ аргадаган.

Бу байрам «Россияныҥ јуучыл магыныҥ кӱндери (јеҥӱчил кӱндери) керегинде» федерал јасактыҥ 1-кы тизимине кубулталар эдери керегинде» 2004 јылдыҥ јаҥар айында Россияныҥ Президенти Владимир Путин кол салган федерал јасакла јӧптӧлгӧн. Бу текшиалбатылык байрам баштапкы катап 2005 јылда темдектелген.

Окылу јетирӱле болзо, Горно-Алтайсктыҥ тӧс тепсеҥинде ӧткӧн «Бис бирлик!» деп адалган бу митинг-концертте 3 муҥга јуукташ кижи турушкан. Митинг-концерт башталар алдында Кош-Агаш аймактыҥ «Эре-Чуй» ансамбли алтай кожоҥ чӧйӧрдӧ, Барнаулдаҥ келген «Разгуляй» ӧмӧлик орус албатыныҥ бијезин кӧргӱскен.

Байрамдык кӧдӱриҥиге јуулган албаты-јонды байрамла Алтай Республиканыҥ башчызы Олег Хорохордин уткыган. «Бистиҥ тергееде ондор тоолу албатылардыҥ улузы туку качаннаҥ бери амыр-энчӱ, бой-бойын тооп ло бирлик кӱӱн-санаалу јадат. Мындый айалга мынаҥ да ары болзын деп, бастыра керек-јарактарды ӧмӧлӧжип эдели» — деп, ол бойыныҥ уткуулду сӧзинде темдектеген. Оноҥ јуулган улуска амыр-энчӱ, бек су-кадык ла ырыс, кажы ла айыл-јуртта јакшы јадын-јӱрӱм ле бой-бойын оҥдожоры болзын деп кӱӱнзеген.

Оныҥ кийнинеҥ байрамныҥ туружаачыларына уткуулду сӧзиле Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ председатели Владимир Тюлентин баштанган: «Бӱгӱн учуры јаан, тӧрӧлчи кӱӱнле толтырылган эҥ јаркынду байрамдардыҥ бирӱзин темдектеп јадыс — Албатыныҥ бирлигиниҥ кӱнин. Мен бойымныҥ кӱӱнимнеҥ, тергеениҥ Эл Курултайыныҥ бастыра депутаттарыныҥ адынаҥ слерди бу байрамла уткуп турум. Бу тӱӱкилик учурлу кӱн бистиҥ албатыныҥ ӧштӱге удура тартыжуда јаантайын бирлик болгонын, албатыныҥ бирлиги кандый ла уур-кӱчтерди јеҥип чыгарын эске алындырат. Албатыныҥ ол туштагы јеҥӱзи ороонго амыр-энчӱ экелген. Бойыныҥ Тӧрӧлин корыырга, ӧскӱрерге бириккен бистиҥ албаты ондо канча кире кӧп ийде-кӱч, турумкай кӱӱн-санаа болгонын кӧргӱскен. Россия бастыра ӧйлӧрдӧ кӧп албатыларлу государство болгон ло эмди де андый ороон болуп јат. Мында башка-башка укту, мӱргӱӱл јаҥдарлу, культуралу улус јадат. Бистиҥ ийде-кӱчис шак мындый аҥыланышта» — деп, ол айткан. Адакыда ол кӧдӱриҥиниҥ туружаачыларына ла олордыҥ јуук улузына амыр-энчӱ јадын-јӱрӱм, ырыс кӱӱнзеген.

Оноҥ албаты-јонго бойыныҥ уткуулду сӧстӧрин АР-дыҥ албаты кайчызы Таныспай Шинжин айдып, байрамдык кӱӱнземелдерин айткан. Јашӧскӱримниҥ «Россияныҥ студенттериниҥ отрядтары» деген текшироссиялык јондык организациязыныҥ Алтай республикан тергеелик бӧлӱгиниҥ чыгартулу кижизи, студенттердиҥ «Белуха» деген педотрядыныҥ турчызы, студенттердиҥ отрядтарыныҥ быјыл Москвада ӧткӧн текшироссиялык следыныҥ туружаачызы Любовь Громова албаты-јонго база уткуулду сӧстӧриле баштанып, студенттердиҥ следында турушканы керегинде кыскарта айткан: «Студенттердиҥ отрядыныҥ тӱӱкизи орооныстыҥ тӱӱкизиле чике колбулу, олор бойыныҥ ӧйинде јаан учурлу бастыра тӱӱкилик керек-јарактарда эрчимдӱ турушкан, ороонныҥ ичкери ӧзӱмине јаан камаанын јетирген. Студенттердиҥ отрядтарыла колбулу кыймыгу бӱткӱл ороон ичинде орныктырылып, элбек јол алынат».

Оноҥ митинг-концерт Россияныҥ ФСБ-зыныҥ Алтай Республика аайынча пограничный башкартузыныҥ «Форпост» деген јайаандык ӧмӧлигиниҥ ороонго учурлалган кожоҥыла тӱгенген. Адакыда сценадаҥ айдылган сӧстӧр дӧ учурлу болды: «Алтай Республикада јадып турган албатыларды бирликке, јалакай ла најылык кӱӱн-санаага кычырып турубыс. Бистиҥ ийдебис — бирликте, нак болгоныста. Мыны качан да ундыбайлы».

Бу байрамдык кӱнге учурлай мынаҥ да ӧскӧ кӧп тоолу керек-јарактар ӧткӱрилген болгонын темдектеер керек. Темдектезе, тергеениҥ ӱредӱлик учреждениелеринде «Албатыныҥ бирлигиниҥ кӱни» деп адалган ачык урок, «Јаан этнографический диктант» деген ӱредӱлик акция, «Искусстволордыҥ тӱни» ле о. ӧ.

Бӱгӱнги бу байрамла колбулу тӱӱкилик керек бистиҥ ороонныҥ тӱӱкизинде аҥылу јерде турат. Ол ӧйдӧ Россия андый ла тыҥ ийде-кӱчтӱ ороон болбогонын эзедип ийели. Текши ороон ичинде бой-бойын оҥдошпос болгоны, кажы ла тергее-княжество таҥынаҥ јилбӱлериле башкарынганы поляк олјочылар Москваны, оныҥ тӧс шибеези болгон Кремльди колго аларына экелген. Је албатыныҥ бойынаҥ эдилген баштаҥкайдыҥ, албаты бирлик болгоныныҥ шылтузында ороон косколоҥду ӧйди ӧдӱп чыккан. Ол ӧй тӱӱкиде «Смутное время» деп адалган болгон.

Оныҥ да кийнинде ӧйлӧрдӧ, темдектезе, 1812 јылда, Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу ӧйинде (1941-1945 јылдар) албатыныҥ бирлиги француз ла немец ӧштӱлерди оодо согор ло ороонды олјочылардаҥ јайымдаар арга берген.

Бӱгӱн бистиҥ ороон кӧп тоолу албатылардыҥ Тӧрӧли болуп тура, ичкери ӧзӱмниҥ јолыла турумкай барып јат. Россия быжу коручылы болгоныныҥ шылтузында ас эмес албатылар косколоҥноҥ айрылган, амыр-энчӱ јадын-јӱрӱмин аргадаган. Онызын бу јуукта Крымныҥ албатызы Россия Федерацияга бойыныҥ кӱӱниле, референдум ажыра киргени недеҥ де јарт керелейт. Албатыныҥ бирлиги јаан ийде-кӱч болгоны, тӱӱкилик керектерди качан да ундыбай јӱрери керегинде Россияныҥ Президенти Владимир Путин база айткан: «Качан албатыда бирлик јок болзо, текши ороон ийде-кӱчин јылыйтат, кандый ла уур-кӱчтерге табартат, миллиондор тоолу улус шыра-тӱбекке алдыртат. Је качан бис бирлик болзоос, јаантайын јаркынду јеҥӱлерге келедис. Онызын бистиҥ бастырабыска качан да ундыбас керек».

Албатыныҥ бирлигиниҥ кӱнине учурлалган кӧдӱриҥилӱ туштажу Кремльде ӧдӧрдӧ, ороонныҥ Президенти Владимир Путин башка-башка бӧлӱктерде бийик једимдерге јеткен улуска Россия Федерацияныҥ государственный кайралдарын табыштырган. 2018 јылда российский нацияныҥ бирлигин тыҥыдарына јаан камаанын јетиргени учун сыйдыҥ лауреады деп, билимчи-лингвист, академик, ӱредӱликтиҥ Российский академиязыныҥ президенти Людмила Вербицкая адалган. Бу кижи государство тӧзӧӧчи, культураныҥ ла албатылар ортодо колбулардыҥ тили болуп турган орус тилдиҥ ӧзӱмине кӧпти эткен. Анайда ок ол орус тилди гран ары јанында корып алары ла ӧскӱрери јанынаҥ эрчимдӱ иштеген.

РФ-тыҥ государственный кайралдарыла кайрал-даткандардыҥ тоозында ӧскӧ ороондордыҥ улузы база болгон.

Байрамла колбулу уткуулду сӧзинде Владимир Путин мынайда айткан: «Бу байрамныҥ учуры — озо ло баштап тӱӱкиле, кӧгӱс-санаала колбулу. Ол Тӧрӧлине чындык, оны корыырына белен болорын, оныҥ ичкери ӧзӱмине ууландыра иштеерин керелейт. Бийик тӧрӧлчи кӱӱн-санаа Россияга јаантайын јаан учурлу байлык болгон. Бистиҥ албатыныҥ кӧгӱс-санаазыныҥ качан да јеҥдиртпеген ийдези шак ого тӧзӧлгӧлӧнӧт, ол бастыра телекейди кайкаткан. Тӧрӧлчи кӱӱн-санааныҥ сезими — текшинациональный культураныҥ тӧзӧлгӧ бӧлӱги, бистиҥ генетический санаа-эземистиҥ тазылы болуп јат. Бу јаҥжыгулар албатыны јаантайын јакшы керектерге кӧдӱрген, јайаандык байлыктар тӧзӧӧрине камаанын јетирген. Онызын «Россияныҥ музейлериниҥ байлыктары» деген кӧрӱ-форум јарт керелейт. Бӱгӱн бу туштажуда туружып тургандардыҥ кӧбизи «Православная Русь» деген циклдиҥ бу кӧрӱзин кӧрӧргӧ барарына алаҥзыбайдым. Бу ӱлекердиҥ аҥылу учурын темдектеп ийерге турум: бистиҥ муҥдар јылдар туркунына ӧзӱп келген орооныстыҥ культура јанынаҥ телкем телекейи бирлик болгонын керелейт. Бӱгӱнги экспозицияны тӧзӧӧри тергеелердеги музейлердиҥ ле јуруктардыҥ галлереяларыныҥ эрчимдӱ турушканыла ӧткӧн. Кӧрӱниҥ кеми ле учуры чындап та сӱрекей јаан. Олорды кӧрӱп, бис јайалталарла канча кире бай болгонысты оҥдойдыҥ.

Бистиҥ улу ада-ӧбӧкӧлӧрис бойыныҥ јӱрӱми ажыра Россияны, амыр-энчӱни ле кӧп укту јаан биледе бирликти канай кичеери јанынаҥ јозок кӧргӱскен. Бӱгӱн бис ол јаҥжыгуларла башкарынып јӱредис».

А. КӦБӦКОВ белетеген