Орооныстыҥ байлыгы – оныҥ культуразы

08.11.2019

Кӱчӱрген айдыҥ 1-кы кӱнинде Россияныҥ бастыра тергеелеринде, анайда ок гран ары јаныныҥ 38 ороонында Јаан этнографиялык диктантты бичиири ӧткӧн. Албатыныҥ бирлигиниҥ кӱнине учурлалган бу керекте Алтай Республиканыҥ 986 кижизи турушкан.

АР-дыҥ эл политика ла јондыкла колбулар аайынча комитединиҥ јетиргениле, диктантты бичииринде эҥ кӧп улус турушкан јер Горно-Алтайсктагы государстволык университет болгон, мында 100 студент ле преподавательдер этнографиялык билимдерин ченеп кӧргӧн. Анайда ок Горно-Алтайскта Албатылардыҥ најылыгыныҥ туразында, АР-дыҥ парламентинде, республиканыҥ аймактарында, текши тооло 20 јерде, Јаан этнографиялык диктантты бичиири ӧткӧн.

Бу јондык керекте јондык ишчилер, јаҥныҥ чыгартулу улузы, ӱренчиктер ле студенттер, культураныҥ ла санаттыҥ ишчилери, јаҥдаган мӱргӱӱл јаҥынаҥ, угы-тӧзинеҥ, иштеген ижинеҥ камааны јогынаҥ, кӱӱнзеген кандый ла кижи туружар аргалу болгон. Республикада диктант бичиген эҥ јаан јашту кижи 74 јашту, эҥ јииди 13 јашту болгонын айдар керек. Ончо јакылталарды чын бӱдӱргени 100 балла темдектелген. Бистиҥ тергееде былтыргы орто кӧргӱзӱ 66,8 балл болордо, быјыл 56,4 балл болгонын айдар керек.

Эл отоктор ортодогы «Јаан этнографиялык диктант» деген акция ороондо 4-чи јыл улай ӧдӱп јат. Ол орооныста јаткан ук-калыктар, олордыҥ культуразы, тили, јаҥжыгулары керегинде бистиҥ билгирлеристиҥ кемин билер амадула ӧткӱрилет. «Бу керек орооныста јаткан башка-башка улус ортодо најылык колбуларды тыҥыдар ла јарандырар, амыр-энчӱ ле јӧптӱ јадарын јӧмӧӧр амадула ӧткӱрилип јат. Ол анайда ок эл-јонныҥ этнографиялык билимге јилбӱзин тыҥыдат» – деп, Алтай Республиканыҥ парламентиниҥ башкараачызы Владимир Тюлентин темдектеген.

Мен Јаан этнографиялык диктантты бичииринде быјыл баштапкы катап турушкам. Албатылардыҥ најылыгыныҥ туразында бу керекте туружарга келгендердиҥ кӧп сабазы јондык биригӱлердиҥ, ол тоодо национально-культурный ууламјылу организациялардыҥ турчылары ла башкараачылары, республиканыҥ тӧс калазында јаткан башка-башка укту ла мӱргӱӱл јаҥду улус болгон.

Ончобыска 30 суракка каруулар беретен јакылталу чаазындар ӱлелген. Олордыҥ 20 сурагы текши сурактар болгон болзо, 10 сурак – бистиҥ тергееде јаткан калыктар керегинде. Јакылталарды бӱдӱрерге телефонды тузаланбас, коштой отурган улустыҥ бичигенин карабас кӱӱнземел айдылган.

Баштап кӧрӧримде, сурактар јеҥил ле билдирген. Је, санана берзе, кижи алаҥзый беретен эмтир. Темдектезе, баштапкы ла суракта Россияда канча автоном округ, автоном область, край, область, республика ла федерал учурлу канча кала болгонын, одоштой темдектелген каруулардаҥ, чын айдар керек болгон. Текши јетирӱлер эдер эп-аргалардаҥ кӱнӱҥ сайын угуп-кычырып турган тергеелерди канай билбес деп, бичип баштайла, маҥзаарып, булгала бердим. Диктанттыҥ кийнинде келип, Интернеттеҥ кӧрӧр болзо, эки карууны јастыра бичиген эмтирим. Эмезе, татар, адыгей, ительмен ле нивх тилдердеҥ кажызы эҥ кӧп таныкту (66 буквалу) тил болгонын айдар керек болгон. Бодоштыра ла, адыгей тилди темдектегеним чын болуп калганына сӱӱндим. База бир јилбилӱ суракка карууны диктантты бичигендер кокыр-каткылу шӱӱжип берген. Ол калыктардыҥ јаҥжыккан аш-курсагы, быжырган калажы керегинде болгон. Кулебяка (ичинде јӱзӱн-башка курсактар суккан пирог), губадия (кургак творогту, ристӱ, кургаткан јиилектерлӱ ле јымырткалу тату пирог), хуплу (ичинде эттӱ эмезе балыкту тегерик пирог), чепалгаш (творогту теертпек), янтык (ооктогон эттӱ ле јажыл ӧзӱмдерлӱ пирог) деген калаш курсактар адалып, олор татар, чечен, орус, крым-татар, чуваш калыктардыҥ кажызыныҥ болгонын темдектеер јакылта берилген. Бойыгарды ченеп кӧрзӧгӧр, сӱрекей солун эмтир.

Алтай Республика керегинде сурактарга карууларды берери чик јок јеҥил билдирген. Бойыныҥ билгирлерин ченеп кӧрӧргӧ дӧ бу диктантта турушкадый эмтир. Ондо ады-јолыҥды адабай јадыҥ, оныҥ учун јастыра каруулар бергенинеҥ јаҥыс бойыҥа эби јок, уйатту болордоҥ башка. Сӧс келижерде, кӱӱнзеген улус кӱчӱрген айдыҥ 1-кы кӱнинеҥ ала 4-чи кӱнине јетире Јаан этнографиялык диктанттыҥ сайтында онлайн аргала туружар аргалу болгон.

Диктанттыҥ сурактарына чын каруулар кӱчӱрген айдыҥ 10-чы кӱнинде www.miretno/ru сайтта јарлалар.

Светлана КЫДЫЕВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина