Јӱректеги сӱӱшти оройтыбай айдалы

12.11.2019

Тӧӧлӧс сӧӧктӱ Јергелей Унукованыҥ ады-јолы алтай литературада танылу ла аҥылу, тӧс јеринде бек турат. Алтай Республиканыҥ культура ла санат ӧзӱминиҥ байлыгына бичиичиниҥ поэзиязы ла прозазы, драматургиязы ла јайаандык ижи јаан ла тузалу јӧмӧлтӧ-болужын јетирет.

Чӱмдӱ, ийделӱ, учурлу сӧстиҥ узы Јергелей Унукованыҥ јайаандык ижи башка-башка ууламјыла тыҥытту јолыла кӧнӱ улалат. Тоолу кӱндер кайра эл театрда бичиичиниҥ «Бир кожоҥныҥ тӱӱкизи» деп адалган јайаандык эҥири бийик кеминде ӧтти. Театрдыҥ јаан залында јерлештери, кӧрӧӧчилер, јуук улузы, оныҥ бичиктерин, кожоҥдорын, ӱлгерлерин јакшы билер јаан-јаш сӱреен кӧп болгоны оморкодулу. Албатыга, анчада ла јаш ӱйеге мындый туштажулар сӱреен керектӱзин бу јайаандык эҥир база катап лапту кереледи.

Бичиичиниҥ эҥ ле баштапкы «Туркунай», оныҥ кийниндеги «Јӱрӱм — талай», «Айачы» деген бичиктерин, «Билениҥ эрјинези» деп ӱлгерлик јуунтызын кычырбаган улус бачым табылбас болордоҥ айабас. Бу бичиктердиҥ кажызы ла 3-4 катаптаҥ чыгарылганын ајаруга алза, бичиичиниҥ ченемели, ич телекейиниҥ байлыгы, кӧрӱми, сезими, Орчылаҥ телекейине јаан сӱӱжи јылдаҥ јылга јаранат, чечектеп јайылат.

Поэтке јӱрӱмниҥ бастыра јанын билерге база керектӱ. Бу ла Јергелей Маковна узак јылдарга таланыҥ иш ле јонјӱрӱмдик ӧзӱми аайынча министерствозында иштеген. Ол республиканыҥ јондык тергеелик политиказын СМИ-лер ажыра бичип кӧргӱскен. Ол «Отец. Отечество. Отчизна», «Оставляю в наследство», «В краю голубых озер», «Поклон Вам, матери Алтая» деп адалган ведомственный журналдардыҥ авторы. Оныҥ кийнинде, 2010 јылда, эл-јонды јонјӱрӱмдик јанынаҥ чуктай јеткилдеер тӧс јердиҥ јааны Нина Тадырова ла Јергелей Унукова баштаҥкай эдип, тала кеминде јайаан ӧмӧликти тӧзӧгӧн. Бӱгӱн ол јарлу албаты ӧмӧлик «Огоньки» деп адалат (башкараачызы Людмила Якименко). Туштажуда бу ӧмӧлик Сурайа Сартакованыҥ сӧстӧрине чӱмдеген, кӱӱле Јергелей Унукова кееркеткен «Я — Мать!» ла оныҥ чӱмдеген «Јеҥелер» деген кожоҥдорды кожоҥдодылар.

Ӧткӧн јылдыҥ учкары Ј. Унуковага сакыбаган јанынаҥ Оҥдойдогы культураныҥ ла чӧлӧӧ ӧйдиҥ тӧс јери (јааны Марина Емикеева) «Алып-Манаш ла Кӱмӱжеҥ Ару» деген кай чӧрчӧк аайынча тругузылып јаткан спектакль-мюзиклдиҥ сценарийин бичип берзин деп баштанган. Сценарий аайынча мюзиклдиҥ тӧс улузына дуэт керек болгон. Онойып Јергелей Маковнаныҥ «Ол тушта» деген кожоҥын Андрей Чадин ле Айлана Болтокова сӱреен јараш кожоҥдоды. Шибиликте чыккан-ӧскӧн Андрей культураныҥ ла санаттыҥ Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган колледжте ӱренет. Айлана дезе Кош-Агаштаҥ.

Јергелей Унукованы «Призван Онгудайским РВК» деген бичик-каталогтыҥ авторы деп кычыраачылар јакшы билер. Ол кӧп јылдардыҥ туркунына Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда сурузы јок болуп јылыйган јерлештери керегинде бедиреништӱ ишти турумкай ӧткӱрет. Онойдо ок тылдыҥ улузы, јууныҥ-чактыҥ балдары керегинде кӧп бичийт. Бу эҥирде «Боевое братство» деп бедиреништӱ отрядтыҥ командири А. Вилисов туружып, Јергелей Маковнала ӧмӧ ижиниҥ турулталары јанынаҥ элбеде айтты. Поэтессаныҥ Улу јууда корогон ӱйениҥ агару эземин кереестеп бичиген «Мӧҥкӱлик кереес» деген кожоҥын Андрей Хабаров кожоҥдоды. Кӱӱзи Сергей Санашевтиҥ, аранжировказы Андрей Хабаровтыҥ.

Јергелей Унукова АР-дыҥ башкарузыныҥ кӧп тоолу јондык ӱлекерлериниҥ ле кӧдӱриҥилериниҥ ченемелдӱ сценаризи. Шак мындый јайаан иштиҥ шылтузында јаҥы кожоҥдор чыгат. Темдектезе, Эл-Ойынныҥ гимни. «Эл-Ойын» деп кожоҥды Андрей Хабаров ло Кристина Мичуева кожоҥдоды.

Бу кӱски эҥирде кӧрӧӧчилер Јергелей Маковнаныҥ кӧп тоолу ӱлгерлерине салылган кожоҥдорын уктылар. Поэтессаныҥ «Эзен, эзен!» деген јаҥы кожоҥын туштажуда Алексей Тазранов кожоҥдоды. «Куйунду салкын» деген кожоҥын кӧрӧӧчилерге Алия Кеберекова сыйлады. Кажы ла кожоҥдо бойыныҥ јолы, тереҥ учуры. Албаты ортодо јарлу «Орой» деп кожоҥды Алия кожоҥдоордо, залда отургандар јӧмӧди.

«Орой» деген кожоҥныҥ салымы кайкамчылу. Оны улус бойлоры кееркедип, кожуп чӱмдеген деп айдарга јараар. Кажы ла кижиниҥ кӧксиндеги јажыды, сызы, сӱӱжи шак ла бу кожоҥ ажыра чыгат. Автордыҥ айтканыла, ол кандый бир јерде угаачы база бирӱзине кожоҥдогы айдылганыныҥ учурын, шылтагын јартаганын кӧп уккан. Кажы ла угаачыда бойыныҥ шӱӱлтези, чындыгы. Кандый ла кожоҥ јӱрӱмде јерин табат, јӱрекке конот. Онызы дезе кожоҥчыныҥ узынаҥ, јайалтазынаҥ камаанду. Онойып «Орой» угаачыларга јолын тапкан. Кожоҥдо айдылганы кемниҥ, кайдаҥ, кандый јӱрӱмнеҥ, салымнаҥ кем билер… је албаты јараткан, сӱӱген…

Оныҥ кӧп ӱлекер-проекттеринде јайаан јайалталу артисттер јилбиркеп туружат. Бу эҥирде «Сказание о принцессе Укок» деген театрал кӧргӱзӱдеҥ Баатырдыҥ, Ӱкектиҥ Каан Балазыныҥ арияларын Эмиль Толкочеков, Жанетта Тонова кожоҥдоды.

Јайалталу эпшиниҥ кожоҥдоры ыраак-јуук талаларда элбеде јарлу јылдыстарыстыҥ, темдектезе, Болот Байрышевтиҥ, Раиса Модорованыҥ, Артур Марлужоковтыҥ, Кара Маймановтыҥ, Эдуард Согоноковтыҥ, Эмиль Толкочековтыҥ репертуарында бар.

Јайаандык эҥирде Оҥдойдогы культураныҥ ла чӧлӧӧ ӧйдиҥ тӧс јериниҥ јайалталары кӧрӧӧчилерге јаан кайкал, сӱӱнчи, оморкоду болды деп айдарга јараар. Ј. Унукованыҥ эрчимин, ӧктӧмин, турумкайын кӧрӱп, су-алтай эпши учун бис акту кӱӱнистеҥ сӱӱнип оморкойдыс. Бу эҥирге алтай да, орус та кӧрӧӧчилер келгени јарамыкту. Калыктарды культуразы, тили байлыгы бириктирип јатканын бу ӧткӧн јайаандык эҥир бийик кеминде кӧргӱсти.

Келер јылда албаты Ада-Тӧрӧл учун јууда Улу Јеҥӱниҥ 75 јылдыгын темедктеер. Биске Ј. Унукованыҥ «Мӧҥкӱлик кереес», «Эл-Ойын» деген гимн-кожоҥдорын кыйалтазы јогынаҥ ӱренип алар керек. Балдарды тилин билип, тӧрӧлчи кӱӱн-тапту болуп таскаарына сӱреен керектӱ кожоҥдор…

К. Пиянтинова

Е. Бутушевтиҥ фотојуругы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина