Колбулар ӧзӱми

12.11.2019

Владимир Путин Казахстанныҥ президентиле ӧткӧн туштажуда «Алтайдыҥ алтын эбирӱзи (Золотое кольцо Алтая)» ӧзӱм алынзын деген кычыру эткен.

Россияныҥ президенти Владимир Путин кӱчӱрген айдыҥ 7-чи кӱнинде Россия ла Казахстан ортодо ӧмӧ-јӧмӧ иштиҥ албатылар ортодогы форумында турушкан. Омск калада ӧткӧн бу форумда гран-кыйу јанындагы ӧмӧ-јӧмӧ иштиҥ ӧзӱминиҥ сурактары кӧрӱлген. Ороонныҥ башкараачызыныҥ темдектегениле, эки ороон ортодо колбулар једимдӱ ӧзӱм алынат, је аҥылу ајару эткедий сурактар јаантайын бар. Олордыҥ тоозында туризм болгонын айткан ла «Алтайдыҥ алтын эбирӱзи» ӱлекерди темдектеген.

Казахстанныҥ президенти Касым-Жомарт Токаев Россия ла Казахстан ортодо ӧмӧ-јӧмӧ иштиҥ албатылар ортодогы форумында ороонныҥ башкараачызыныҥ јамызында баштапкы катап туружат. Ол эки ороон ортодо ӧмӧ-јӧмӧ иш база да турулталу болзын деп бастыра аргаларын тузаланарын угускан. «Мынаҥ да јаан турулталарга једерге мениҥ јанымнаҥ бар-јок аргалар тузаланылар» – деп, Токаев РФ-тыҥ президенти Владимир Путинле форумныҥ пленарный јуунынаҥ озо ӧткӧн туштажуда айткан. Казахстанныҥ президентиниҥ шӱӱлтезиле, мындый форум сӱрекей тузалу ла турулталу болуп јат ла оны мынаҥ да ары ӧскӱрерге албаданар керек.

РФ-тыҥ президенти бу форум јаантайын ӧдӱп турганын, баштапкы мындый туштажу 2003 јылда база ла Омскто ӧткӧнин темдектеген. «Мындый болордо, бӱгӱнги туштажуда кандый да темдек бар» – деп, Путин айткан. Путинниҥ ле Казахстанныҥ баштапкы президенти Нурсултан Назарбаевтиҥ шылтузында мындый керек-јарактар тузалу механизм боло бергенин Токаев темдектеген. «Бу механизм толо ийдезиле иштедилген ле бойын јакшы јанынаҥ, тергеелер кеминде ӧмӧ-јӧмӧ иштиҥ јарамыкту инструменти деп кӧргӱскен, мынызы сӱрекей учурлу» – деп, Казахстанныҥ президенти айткан.

Россия орус тилдиҥ преподавательдерин белетееринде мынаҥ да ары болужар, Казахстанда российско-казахстанский школдор ло университет ачары аайынча сурак шӱӱжилет деп, РФ-тыҥ президенти айткан. Оныҥ темдектегениле, гуманитарный бӧлӱкте, ӱредӱликте ле кадрлар белетееринде колбулар эрчимдӱ ӧзӱм алынат: орооныстыҥ вузтарында Казахстаннаҥ 74 муҥга јуук студент ӱренет, ол тоодо 30 муҥнаҥ кӧби госказнаныҥ акчазына.

Российский лидер: «Россия ла Казахстан бастыра тӧс ууламјылар аайынча, анчада ла саду-инвестициялык тематикала јуук колбуда иштейт» – деп айткан. Ӧткӧн јылда товарӧдӱштирӱ 4,5 процентке, 18,2 миллиард долларга јетире бийиктеген. Бу тооныҥ 70 проценти тергеелер ортодогы садуга келижет. Россия Казахстанныҥ экономиказыныҥ једеген инвесторы. Эки ороондо кожо иштеп турган 6,5 муҥ предприятие деп, РФ-тыҥ президенти айткан. Россияныҥ 85 тергеезинеҥ 76-зы казахстанский областьтардыҥ бастыразыла бой-бойына јарамыкту колбулар тӧзӧп алган.

– Эки государствоныҥ тергеелери айландыра турган ар-бӱткенди, трансграничный экосистеманыҥ сууларын – Уралды, Иртышты ла оноҥ до ӧскӧ јаан сууларды чеберлеп алары аайынча ӧмӧ-јӧмӧ ишти оноҥ до эрчимдӱ ӧткӱрер аргалу – деп, Путин угускан. Анайда ок туризм бӧлӱгинде программаларды ӧзӱм алындырарга јараар. «Туризм бӧлӱгинде программаларды, ол ло «Алтайдыҥ алтын эбирӱзи» ӱлекерди ӧскӱрер керек. Бу ӱлекер аайынча јаҥы туристический маршруттар, эмденетен ле амырайтан турлар, тӱӱкилик-культуралык ла ар-бӱткендик объекттер аайынча экскурсиялар ачылар» – деп, Россияныҥ президенти айткан. Алтайдыҥ јаан алтын эбирӱзи – 2 муҥ километрдеҥ узун маршрут. Ол Алтайдыҥ эҥ јараш јерлериле ӧдӧт. Айылчылар Алтайский крайдыҥ тогус калазында ла 47 аймагында болор. Маршрут джунгарлардыҥ табарузынаҥ коруланарына јазалган коруланарыныҥ тӱӱкилик чийӱзи аайынча ӧдӧт. Туристтер јаҥыс ла Алтайский крайдыҥ јеринде казактар јаткан јурттарда эмес, је анайда ок Казахстанныҥ ла Кузбасстыҥ гран-кыйузындагы јурттарда болот. Алтайдыҥ јаан алтын эбирӱзине Туулу Колывань ла Василий Шукшинниҥ тӧрӧли – Сростки јурт, телекейде экинчи космонавт Герман Титовтыҥ, ӱлгерчи Роберт Рождественскийдиҥ тӧрӧли болгон Косихинский район, јарлу актриса Екатерина Савинова чыккан Ельцовка јурт база кирет.

Российский лидер форумда куучын айдып тура, мында эки ороон ортодо гран-кыйудагы ӧмӧ-јӧмӧ иштиҥ программазыныҥ концепциязы јӧптӧлӧрин темдектеген. «Учурлузы – бистиҥ ороондордыҥ тергеелик јаҥдары, бастыра федерал ведомстволор бу программаны чокум ӱлекерлерле, чокум шӱӱлтелерле, баштаҥкайларла толтырарында эрчимдӱ туружары. Јаан ајаруны приграничный инфраструктурага, Россия ла Казахстан ортодо пограничный кечӱлерде улус ӧткӱрер аргаларды јаандадарына эдилер» – деп, ороонныҥ башкараачызы айткан.

Путин анайда ок Российский Федерация промышленный кооперацияны тереҥжидериле, гран-кыйудагы зонада Казахстанла кожо предприятиелер тӧзӧӧриле јилбиркегенин темдектеген. Оныҥ айтканыла болзо, мындый колбулардыҥ јарамыкту темдектери бар. Ол ло Оренбургский областьта тудулып јаткан нефтеперерабатывающий завод. Бу объект Казахстаннаҥ алынган сырьело иштеер.

Омскто ӧткӧн бу јаан форумда Алтай Республиканыҥ башчызы Олег Хорохордин база турушкан. Ол Туулу Алтай гран-кыйудагы тергее болгонын, оныҥ учун бистиҥ јерлердиҥ аргаларыныҥ ӧзӱминиҥ сурактары анчада ла учурлу болгонын темдектеген. «Бис Казахстанныҥ гран-кыйузына јетире јолды тудары аайынча иштейдис. Ол тудулган соҥында ороондорыстыҥ ӧмӧ-јӧмӧ ижине јаҥы аргалар ачар эди. Оныҥ да учун форум – ченемелле ӱлежерине ле республиканыҥ мынаҥ ары ӧзӱмине керектӱ јаан учурлу площадка» – деп, Олег Хорохордин темдектеген.

* * *

2018-2023 јылдарда Российский Федерация ла Казахстан Республика ортодо тергеелер ортодогы ла гран-кыйудагы ӧмӧ-јӧмӧ иштиҥ программазы аайынча Алтай Республика Казахстан Республикала эрчимдӱ иштейт.

Федерал таможенный службаныҥ Сибирский таможенный башкартузыныҥ таможенный статистиказыныҥ кӧргӱзӱлери аайынча Казахстан Республика Алтай Республиканыҥ тӧс тышэкономикалык партнерлорыныҥ бирӱзи болуп јат ла 2019 јылдыҥ баштапкы јарымјылдыгында товарӧдӱштирӱниҥ текши кеми аайынча ӧскӧ ороондор ортодо тӧртинчи јерде турат. Ӧрӧ темдектелген ӧйдӧ Алтай Республика ла Казахстан Республика ортодо товарӧдӱштирӱ 1049,6 муҥ доллар болгон.

Алтай Республика анчада ла Восточно-Казахстанский областьла эрчимдӱ иштейт. Ӧмӧ-јӧмӧ иш республикан башкару ла Восточно-Казахстанский областьтыҥ акимады ортодо тургузылган јӧптӧжӱ аайынча ӧдӧт. Јӧптӧжӱде темдектелгениле эки тергее саду-экономикалык, билим-техникалык ла культуралык колбулар аайынча иштейт.

Алтай Республика ла Восточно-Казахстанский область анчада ла јурт ээлемде јуук колбуда иштеп турганын темдектеер керек. Эки тергее јылдыҥ ла бой-бойына јуртээлемниҥ сырьезын ла продукцияларын аткарат.

Туризмде ӧмӧ-јӧмӧ колбулар база ӧзӱм алынат. 2018 јылда Алтай Республикага Казахстаннаҥ 732 турист келип јӱрген.

«Алтай – Алтын Кырлар» деп адалган трансграничный туристический маршрут бар. Ол Алтайдыҥ кырларын эбиреде Алтайский крайдыҥ, Алтай Республиканыҥ, Монголияныҥ Баян-Ульгий ле Ховдо аймактарыныҥ, Китайдыҥ Синьцзян-Уйгурский автоном округыныҥ ла Казахстанныҥ Восточно-Казахстанский областьтыҥ јерлериле ӧдӧт. Оныҥ узуны тӧрт муҥ километр болуп јат. Бу маршрутла 2007 ле 2012 јылдарда албатылар ортодогы эки экспедиция ӧткӧн эди.

Тургуза ӧйдӧ Алтай Республиканы Казахстан Республикала Карагай јурт (Россия)–Риддер кала (Казахстан) деген автомобильный јол бириктирет. Је ол эмдиги некелтелерге келишпейт. Республикан башкару бу ла оноҥ до ӧскӧ јолдорды јазаары аайынча иштер ӧткӱрерин темдектейт.

Автомобильный јол јазалганы Алтай Республиканыҥ ла Казахстан Республиканыҥ тергеелери ортодо саду-экономикалык колбулардыҥ ӧзӱмине тебӱ берер эди.

Казахстанла культура ла ӱредӱ бӧлӱгинде колбулар база эрчимдӱ ӧдӱп турганын темдектебес арга јок. Тургуза ӧйдӧ Горно-Алтайсктыҥ государственный университединде Казахстаннаҥ алты студент ӱренет. Восточно-Казахстанский областьтыҥ ӱредӱлик учреждениелериле гуманитарный колбулар тӧзӧлгӧн.

Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик тӧс јери Восточно-Казахстанский областьтыҥ культуралык тӧс јерлериле, учреждениелериле алтай ла казах тилдерди, Туулу Алтайдыҥ ла Казахстан Республиканыҥ культураларын ла тӱӱкилерин ӱренери аайынча јаантайын ӧмӧ-јӧмӧ иштер ӧткӱрет.

Эки тергеениҥ спортчылары республикабыста да, Казахстанда да ӧдӱп турган маргаандарда јаантайын туружат.

Катунский биосферный заповедник (Алтай Республика, Россия) ле Катон-Карагайский национальный парк (Казахстан Республика) ортодо ишмекчи колбулар база тӧзӧлгӧн. Бу эки учреждение коруланып турган јерлерде «Алтай» деп трансграничный резерват тӧзӧӧри керегинде јӧптӧжӱ аайынча ӧмӧ-јӧмӧ иштейт. Јӧптӧжӱ 2011 јылдыҥ сыгын айыныҥ 15-чи кӱнинде башкарулар ортодо тургузылган.

Айдылган керек-јарактар Алтай Республика ла Казахстан Республика ортодо ӧмӧ-јӧмӧ иштиҥ јӱк бир канчазы.

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина