«Америка кижиге јаан аргалар берет»

15.11.2019

Јер-телекейдиҥ 250-неҥ кӧп ороондорында башка-башка тооломдорло 800-5000 укту албатылар јадат. 2019 јылдыҥ кӱӱк айында бастыра јер-телекейде јаткан улустыҥ текши тоозы 7,7 миллиардтаҥ ажа берген. Олордыҥ ортозында алтайлар, бодоштыра тооломло, 70 ле муҥ. Алтай улус чыккан-ӧскӧн јериле јаантайын тудуш. Кӧп тоолу башка албатыларга кӧрӧ, алтайлар тӧрӧл јеринде ле јадып, ары-бери кӧчпӧй јӱрет дезе, јастыра болбос. Је андый да болзо, башка ороондорго барып, иштеп, биле тӧзӧп, анда артып калган да јерлештеристиҥ тоозы ас эмес деп билдирет. Миллиардтар тоолу улустыҥ ортозынаҥ телекейдиҥ туку кажы толыгында јатканы кажы бир алтай укту јииттиҥ экинчи јарымы, эш-нӧкӧри де болуп каларында маат јок.

Салымын Тӱндӱк Америкада тапкан алтай келин Ангелина БАДИКОВАЛА газедистиҥ кычыраачылары јууктада таныш. Канча јыл ӧткӧн кийнинде бис ого катап баштанып, јӱрӱминде солун-собур не болуп турганы, США-да јадыны керегинде куучындап берзин деп сурадыс.

—Ангелина, кычыраачыларыска алдында ӧйдӧ бичилгенин тоолу сӧслӧ эзедип, бойыгар, јаткан јеригер керегинде куучындап ийзер?

—Јакшылар ба, кару јерлештер. Мен Америкада јирме јыл кире јадып келдим. Эш-нӧкӧрим Стивле он алты јыл јуртап салдыс. Уулдарыс јаанап калган: Алекс Темир 12 јашту, Эйдан Батыр 10 јашту. Эҥ јаан солынта — бис эмди Хьюстон калада јададыс. Ол Техас штаттыҥ эҥ јаан ла текши США-ныҥ кемиле 4-чи јаан калазы болуп јат. Мында јаткан албаты-јонныҥ тоозы 6 миллион кире. Бис озо баштап Лас-Вегаста он тӧрт јылдыҥ туркунына јатканыс. Хьюстонго кӧчӱп келгенистеҥ бери быјыл бежинчи јыл болор.

Меге мында јарайт, ӱренижип калгам. Хьюстон керегинде чокымдап ийейин. Бу каланы «нефтянниктердиҥ» калазы деп айдарга јараар. Мында кӧп улус нефтьле, газла колбулу иштерде иштейт. Анайда ок калада су-кадыкты корыырыныҥ јаан тӧс јерлери, эмчиликтер, рак оорудаҥ эмдейтен тӧс јерлер бар. Јер-телекейдиҥ башка-башка толыктарынаҥ улус бери келип, эмденет.

Хьюстонныҥ экономиказыныҥ тӧс бӧлӱктериниҥ база бирӱзи туризм болот. Туристтерди мында олордыҥ тегин эмес керексиништерин јеткилдеер кӧп ресторандар, коночылыктар, амыраар јерлер бары јилбиркедетен. Анайда ок Хьюстондо США-ныҥ јарлу НАСА деген космический тӧс јериниҥ ракета-спутниктердиҥ учуштарын башкарып турган бӧлӱги бар. Ондо кӧп экспонаттардыҥ алдында английский ле орус тилдерле бичип койгон.

Мен бойым туризмде иштейдим, ӱредӱм база туризмле колбулу.

Иш табарга, мында элдеҥ озо английский тил билер керек. Оноҥ јадарга ла иштеерге турган болзоҥ, керектӱ чаазындар болор керек. Баштап ла келген улуска кӱч ле келижип јат. Мен ӧскӧ ороондордыҥ тилдериниҥ факультедин божоткон до болзом, баштап тарый телевизордо нени айтканын, кинолорды чала јазап аайлабай турар болгом. Ого ӱзеери ӧскӧ культура, ӧскӧ улус…

—Слердиҥ санаагарла, кӧрӱмеерле, јаткан јерерде ле Тӧрӧлигерде јадын-јӱрӱмниҥ башказы, аҥылузы неде?

—Је эҥ ле озо санаага келгени — ол Америка улуска јаан аргалар берип турганы. Бери келген кажы ла кижиде иштеерге, ӱренерге бек кӱӱн бар болзо, чырмайып албаданза, тӱҥей ле бойыныҥ «американ амадузына» једер. Ончо неме угы-тӧзинеҥ, ӧбӧкӧлӧриниҥ арга-чагынаҥ эмес, а кижиниҥ бойынаҥ камаанду. Меге мында онызы сӱрекей јарайт. База јарап турган неме — ол ай-кӱнниҥ айалгалары јымжак, кей јылу. Кыш бистиҥ јаткан калада јок. Кышкы ӧй Алтайдыҥ орой кӱзине тӱҥей: јаашту, је јылу.

Мында кайдаҥ ла келген албаты јадып јат. Ӧскӧ албатылардыҥ тилиле, культуразыла таныжарга, аш-курсагын амзаарга, солун ла јилбилӱ.

Америка Россиядаҥ тыҥ башкаланат. Анчада ла экономика ла улустыҥ јадын-јӱрӱми јанынаҥ. Мында эл-јонныҥ јадыны бийик кеминде. Кандый ла профессиялар бар, ишјалдыҥ кеми бийик. Эмчилик јеткилдеш база бийик кеминде деп айдарга јараар. Ӱредӱ ле медицина учун тӧлӧӧр керек.

Кӧлӱктердиҥ тоозы коркышту кӧп, јолдордо јаантайын «пробкалар» болот. Аш-курсак та башкаланат, је мен ого эмди ӱренип калгам.

—Јербойында улустыҥ кандый бир текши кылык-јаҥыныҥ аҥылулары керегинде нени айдарар?

—Американ улус кӧп сабада ачык-јарык. Сени кӧрзӧ, кӱлӱмзиренер, кандый јӱргениҥди сураар — сени билбес те болзо. Мен баштап келеле, онызын кайкап, керек дезе эпјоксынып та туратам — «бу мени билбес кижи не сурап турган?» деп. Оноҥ кӧрӧр болзо, мында ондый культура эмтир.

—Стив ле Слер, угы башка улус, тӧзӧгӧн билегер Америкада тыҥ ла солун эмес болбой. А бисте слердий билелер тӱҥей ле ас. Билегерде кандый албатылык јаҥжыгулар бар, балдарыгарды канайып таскадып турганар?

—Бистиҥ биле баштапкы алтай-американ солун биле болор. Алтай ла американ јаҥжыгуларды балдарыска теҥ-тай ла ӱредерге албаданадыс. Американдарда Быйанныҥ кӱни (День Благодарения) деп байрам бар. Ол кӱчӱрген айдыҥ калганчы воскресен кӱнинде темедектелет. Ол — билениҥ байрамы. Байрамды јаҥжыкканы аайынча отоктыҥ эҥ јаандарыныҥ айлында ӧткӱредилер. Кӧп учуралдарда бӱткӱл ороон ичинеҥ тӧрӧӧндӧр јуулыжа берет. Тӧрӧӧндӧр јуулыжып, индейка куштыҥ эдин, маала ажынаҥ јӱзӱн-јӱкӱр аш-курсак белетеп, тыквадаҥ калаш быжырып, столына салат. Алама-шикирдеҥ амзаардаҥ озо, арбынду тӱжӱм, тӧрӧӧн-тууган амыр-энчӱ јуулышкан учун, кыйалтазы јогынаҥ алкыш-быйан айдылат.

Бойыстыҥ айлыста Быйанныҥ кӱнине ӱзеери Чага байрам ӧткӱрип јадыс. Алтай кеп-кийимисти кийип, боорсок быжырып, кӧчӧ азып, байрамга белетенедис, алкыштарысты айдадыс. Чага байрам уулчактарга база сӱрекей јарайт.

Ӧткӧн јаан изӱ айда Алтайда болгоныс. Балдар мениҥ Тӧрӧлимге баштапкы катап барып јӱрген. Алтайла јорыктаарыста, бийик ажуларды кечеристе, јалама буулаганыс. Балдарга бу чӱм-јаҥ јилбилӱ болды. Олор тӧрӧӧндӧриле танышкан, Алтайдыҥ ар-бӱткениле баскан. Экӱлезине Алтай сӱреен јараган. «База катап барарыс» дешти. Јарабаган неме јок ошкош, ӱзе ле јараган, анчада ла мороженый — олор оны кажы ла кӱн сурадылар. Амтамы, байла, американ мороженыйдаҥ башка билдирген.

Мениҥ эш-нӧкӧрим Стив јакшы, јалакай, балдарына кару кижи. Ол уулдарды јаан улустыҥ сӧзин угуп ла тооп јӱрзин, бойыныҥ сӧзине чындык болзын, тӧгӱндебезин деп ӱредет. Уулдар таэквондого јӱрет, ондо олорды бу оҥдомолдорго база ӱредет. Акалу-карындаштуныҥ экӱлезиниҥ ӱредӱзи јакшы. Спортто олор база јаан једимдерге јеткен. Бис олордыҥ једимдериле оморкойдыс.

Мында балдарга јадар ла ӱренер јакшынак айалгалар тӧзӧлгӧн. Баштамы ла орто ӱредӱ акча тӧлӧтбӧзинеҥ берилет. Болчомдорго ойнойтон парктар кӧп тудулган, амырайтан јерлер, кандый ла спортивный секциялар бар.

Онойып ла јадып турубыс.

—Јилбилӱ самаралар учун быйан болзын, Ангелина. Олорды кычырып тура, јаан каланыҥ, американ чӱм-јаҥдардыҥ тыныжы, табыжы иле сезилди.

Јондык сетьтер ажыра

Э. КУРГАРИНОВА белетеген

(Фотојуруктар билелик кӧмзӧдӧҥ алынган)

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина