Алтайдын Чолмоны

Турналарла кожо…

15.11.2019

«Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ ӧдӱп келген тӱӱкилик јолы бир чак ӧйгӧ јууктажа берген. Алтай тилле баштапкы газет тергеебисте 1922 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 15-чи кӱнинде «Кызыл Солын Табыш» деп адалып чыккан. Оноҥ «Ойрот јери», 1925 јылдаҥ ала «Кызыл Ойрот» деп атту чыгып, 1948 јылдаҥ бери «Алтайдыҥ Чолмоны» деп адалат.

Газетте кӧп јылдарга корреспондент болуп иштеген Борис Кортин бир бичимелинде «Алтайдыҥ Чолмонын» «Горно-Алтайск калада јаан алтай јурт» деп адаган эди. Чын да, башка-башка аймактардыҥ ла јурттардыҥ су-алтай тилдӱ улузы јуулып иштеген ӧмӧлик кылык-јаҥыла, јаҥжыгуларыла алтай јуртка тӱҥей болуп артканча. Ол јаҥжыгулардыҥ тоозында – иштеген улузыныҥ, кандый бир шылтактарла ӧскӧ јерге иштеп јӱре де берзе, газедине, тӧрӧл јуртына чылап, јаантайын каруузып јӱрери. «Чолмон» да бу улузын ундыбай, угужып-суражып, кол једердеҥ јӧмӧжип јӱрет.

Газеттиҥ чыккан кӱнинде «Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» Улаган аймакла таҥынаҥ корреспонденти болуп иштеген, кӧп јылдарга најыбыс болгон Василий Андреевич Ядагаевти эзедип, бу бичимелисти ого учурлайдыс. Быјыл јаҥар айдыҥ 24-чи кӱнинде оныҥ 50 јажы толор эди. Билбей, танылбай јаанап калган кату-рак оору нӧкӧристи сакыбаган јанынаҥ бу ӱлӱрген айда апарды. Оны эзеткен, карыккан сӧстӧрин Улаган аймактаҥ Илья Семенович Куюков телефонло јетирген. Кожо ӱренген нӧкӧрлӧри эске алынышту бичимелин экелген. Је бу учуралда Василий Ядагаевтиҥ «Алтайдыҥ Чолмонында» кожо иштеген ле газет ажыра најылашкан нӧкӧрлӧриниҥ айтканын јетирейин.

Василий Ядагаевтиҥ ӱлгерлери ле бичимелдери «Алтайдыҥ Чолмонында» ол школдо ӱренип турган ӧйлӧрдӧҥ ала јарлалып туратан. Школды божоткон кийнинде газет оны Москва јаар ӱредӱге аткарганын, јолына болушканын «Чолмонныҥ» кӧп јылдарга баш редакторы болгон Татьяна Туденева эске алып куучындаган. Је ол ӱредӱ нениҥ де учун келишпей калган. Горно-Алтайсктагы пединституттыҥ филология бӧлӱгин заочно божодып, Вася (бис оны јаантайын мынайда адайтаныс ла онойдо ло бичийин) кӧп јылдарга газеттиҥ Улаган аймакла таҥынаҥ корреспонденти болуп иштеген. «Алтайдыҥ Чолмонында» оныҥ тӧрӧл аймагы ла јерлештери керегинде кӧп солун бичимелдери, ӱлгерлери ле куучындары јарлалган. Олордыҥ тоозында Улаган аймакта «Советский Алтай» совхозтыҥ директоры болгон Николай Андреевич Чулунов, Саратан ла Јазулу јаар кӧлӱк јолдор ло кӱрлер јазаткан атту-чуулу башкараачы Алексей Александрович Кензин, Алтайыстыҥ атту-чуулу јуркчызы Игнат Иванович Ортонулов ло ӧскӧ дӧ улус керегинде јаркынду очерктерин ле куучындарын улус ундыбаган болор. Санаабыста Василий Ядагаев сӱрекей ару ӧзӧктӱ, ачык-јарык ла јалакай кӱӱн-санаалу кижи болуп јӱрет. Оныҥ бичимелдери де ондый ок јайым ла элбек, алтайын ла албатызын сӱӱген кӱӱнле шиҥилген болотон.

Газетке иштеп келгени керегинде Васяныҥ бичигенин де алза: «1994 jылдыҥ jайында «Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» баш редакторы Татьяна Николаевна Туденева Улаганга келип, мени бедиреп туруп таап алала, ишке алган эди. Узак болбой, редакцияныҥ jакылтазы аайынча бир кӱн совхозтыҥ конторазына Н. А. Чулуновтоҥ интервью бичип аларга келдим. Ол ижинде отурды. Jаҥы ла jаан куучын болгон болгодый, кабинединеҥ ал-камык улус чыгала, таркажып турды. Мен келген керегимди jартайла, столго jууктада отурып, блокнодымды чыгардым. «Эйе, уккам, билерим. Иштеп турганыҥ jакшы. Jе бу не?» — деп, ол мениҥ блокнодыма чӧкӧмjик кекиди. «Бого мениҥ айтканымды качан бичип алатаҥ? Чыгала, ол машинага отур, бараак!»

Николай Андреевич мени айлына экелеле, кара диктофон сыйлап берди. «Блокнотту болуп, «Алтайдыҥ Чолмонын» уйатка салба!» – деп каткырды. Jардыма таптап салды. Кӧрӧр болзо, бу Америкадаҥ экелген диктофоны эмтир. Сӱрекей баалу сый. Оны канайып алар? Jе албаска база болбос… Бу – корреспондент кижиниҥ эҥ jаан амадузы. Эреҥистелип турганымды кӧрӧлӧ, Николай Андреевич диктофонды карманыма албанла сугуп берди.

Оноҥ бери ас эмес ӧй ӧткӧн. Эмди эптӱ цифровой до, телефонго до, авторучкага да тургузып салган диктофондор бар. Jе меге бу диктофон эмдиге jетире эҥ баалу, эҥ кереес. Бу мениҥ jӱрӱмимде баштапкы ла туткан, баштапкы ла тузаланган диктофоным».

Улаган аймактыҥ» Улаганныҥ солундары» деген газеди 2000 јылда тӧзӧлгӧн. Оныҥ баштапкы редакторы Василий Ядагаев болгон. Бу компьютер-эш јок, газеттиҥ макет-бӱдӱми аймакта јуралып, бичимелдери Горно-Алтайскка келишкен ле аргала аткарылып турган шыралу ӧйлӧр. «Эмдигидий таксилер де јок ине. Газеттиҥ бастыра материалдарын автобусла аткарып туратан – деп, «Улаганныҥ солундарыныҥ» ла Оҥдой аймактыҥ «Ажуда» газединиҥ корректоры болгон Алевтина Шумарова эске алат. –Мен келген бичимелдерди типографияда тердирип, газетти белетеп, кепке баскан кийнинде, почтала аткаратам. Макет келишпезе, бойым јурап, јетпес бичимелдерди толтырып, јастыраларды тӱзедип, канай ла иштегенис.

Бир катап Јаҥы јылдыҥ байрамыныҥ алдында типографияга Улаганнаҥ картон јаан коробка јетирип келгендер. Кызыл ленталарла ороп салган. Тыштында: «Ачпас! Таҥынаҥ колына табыштырар!» деп орустап бичип салган. Коркып-чочый бербей. Ачып кӧрӧр болзо, ичинде толтыра сыйлар – шампан аракы, конфеттер, фрукты… Вася ондый кижи болгон: карамы јок, бар-јогыла ӱлежер, айылга куру кирбес. Сӱт-калажын да болзо тудунган келер…»

Эргиш ле Алевтина Шумаровтор Васяныҥ калага келзе, јаантайын токтойтон, сӱӱнчини де, ачуны да ӱлешкен нӧкӧрлӧри болгон. Алевтина Кучабаевна кийис базарга ӱренип алала, бу јанынаҥ иштеп кӧрзӧ кайдар деп кӧӧрӧп шӱӱшкен бир куучынныҥ кийнинеҥ Вася Улаганнаҥ койдыҥ ӱч таар тӱгин аткарып ийген. «Ол тӱктеҥ не де эдилбеген…» – деп, ол кунугып айткан.

Орооныста јаан кубулталарлу 1980-90-чы јылдарда «Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» ӧмӧлиги кӧп јондык керектердиҥ јаҥыс та туружаачызы эмес, је анайда ок тӧзӧӧчизи ле баштаачызы болгон. Олордыҥ бирӱзи – газеттиҥ корреспонденти Петр Адаров баштаган экологиялык јол-јорыктар. Олордо республиканыҥ башка-башка аймактарыныҥ кӧп јииттери туружатан.

Бир мындый јол-јорык 1992 јылдыҥ јаан изӱ айында Улаган аймакла ӧткӧн. Оны П. М. Адаров баштап апаратан болгон, је јолы келишпей каларда, јол-јорыкты Василий Ядагаев тӧзӧгӧн лӧ башкарган. Ондо Горно-Алтайск каланыҥ, Оҥдой, Кан-Оозы ла Улаган аймактардыҥ башка-башка јурттарыныҥ онноҥ ажыра јиит улузы, «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ најылары Люба Санакова, Клава Боронова, Ольга Ойноткинова (Кахтунова), Таня Борбуева, Нина Епишкина, Бектир Келюев, Аскар Сайданов, Цезарь (Сезик) Толтоков, Алтай ла Евгения Кубашевтер, Алексей Толтоков турушкан.

«Балыктујул јуртка јаан изӱ айдыҥ 7-чи кӱнинде, Оҥдойдоҥ кӧлӱктиҥ кузовына отурып, једип барганыс. Эҥирде клубта туштажуга јык толо улус јуулган, улус концерт болор деп келген. Бис, «Эне Тил» јондык биригӱниҥ турчылары, ГЭС јанынаҥ шӱӱжӱ куучынды баштаганыс. Туштажу ӧйинде электроот ӧчкӧн…– деп, Любовь Санакова эске алат. –Эмди сананзам, Василий кандый јаан тӧзӧмӧл ишти бӱдӱрип чыккан. Эртен тура јорыкка атанар ээрлӱ, арчымакту аттар белен турган. Мен јӱрӱмимде атка экинчи ле катап отурып јаткан кижи болорым. Бис Кату-Јарыктыҥ ажузын аттарысты јединип тӱшкенис, Кӧӧ лӧ Балыкчы јурттарда, Адыштуныҥ аржанында, Алтын Кӧлдиҥ јарадында болгоныс.

Улаганныҥ сӱрекей јараш јерлериле, тайга-тажыла, малчы-койчыларыла таныштырып, олордыҥ јадын-јӱрӱми, ижи-тожы керегинде куучындап, бисти Вася баштап јӱрген. База Сезик. Јорыгыста кайкамчылу да, каткымчылу да кӧп учуралдар болгон. Сезиктиҥ кокыр-куучындарына ичис оорыганча каткырып туратаныс. Ол нӧкӧрис бу јарыктаҥ база јӱре бергени ачу.

Улаган аймактыҥ јер-алтайыныҥ кайкалын, албатызыныҥ кӱндӱзегин ле јалакайын бис бу бу јол-јорыкта кӧргӧнис. Ол учун Василий Ядагаевке, Сезик Толтоковко, Алексейге быйанысты айдадыс. Бу јорык учун быйан бистиҥ јӱректеристе јажына јӱрер» — деп, Л. В. Санакова ла Н. К. Епишкина айткандар.

Јол-јорыкка атанар алдында тӱнде Балыктујулда јаан јашту кижи божогон. «Санааркабагар, балдар, ол јакшы темдек. Слердиҥ јолоор аруталып калган» – деп, Василийдиҥ энезиниҥ айтканы јорыкчылардыҥ санаазында арткан.

«Василий бу јаан јорыкта сӱрекей быжу нӧкӧр болгонын кӧргӧнис. Ол ончобысты кӧп сӧс јогынаҥ корулап, кичееп јӱрген. Ого быйанысты ӧйинде айтпаганыска санааркайдыс, корогонын укпаганыс, билбегенис. Оройтып айткан быйаныс билезине, айыл-јуртына алкыжыс болгой» — деп, бу јол-јорыктыҥ туружаачылары јетирген.

«Василий Ядагаев бичимелдериле ӧткӧн чактыҥ 90-чы јылдарында «Алтайдыҥ Чолмоны» эл газетке солун ӱниле кайкал болуп кирген эди – деп, Эл Курултайдыҥ пресс-службазыныҥ ишчизи, « АЧ-ныҥ» азыйда журнализи Нина Садалова айткан. –Василий Ядагаевтиҥ, ол тушта чек јиит корреспонденттиҥ, ӱлгерлери, куучындары тӧрӧл газедисте јарлалатан. Олордыҥ ортозында «Улалу кала улуска кару ба?» деген куучыны санаама эмдигенче кирип туру. Јурт јерлердеҥ керектериле калага келип, конор, токтоор јер таппай турган улус керегинде. Таныш-кӧрӱштерине, тӧрӧӧн-туугандарына келзе, кезиктериниҥ јаан ла сӱӱнгени јок, кӱӱн-кӱч јок, чаптыксынып тургандый айалга керегинде бичигенинде чындык бар болгодый. Василий, психолог чылап, улустыҥ бой-бойына кӱӱнин сӱрекей јарт ла чокым кӧргӱскен. Байла, мындый айалгага Василий Андреевич бойы да туштап, ич-кӱӱнин ӧйкӧгӧн санааларын чыгара айткан болор. Ол туштагы кӱч, ишјал албай турган ӧйлӧрдӧ, эмдигидий конор јерлер кайдаҥ белен табылатан эди. Је јурттарга каладаҥ айылчы кижи барза, солун кижи келген деп, улус бар-јогын, алама-шикирин јайа салып ла јат. Калада јаткандарда мындый јакшынак ла кӱндӱзек кылык-јаҥ јоголып барааткан деген деп оҥдоорго јараар. Шак бу айалганы Василий ајаруга алып, темдектеген болгодый…

Василий ол ло атту-чуулу 90-чы јылдарда Улаганнаҥ «Чолмонго» иштеп келген. Јадар јер јанынаҥ кӱч. Газеттиҥ ол туштагы баш редакторы Татьяна Туденева Василий Андреевичке газетте тӱште иштеп, тӱнде редакцияда ла тӱнеп алар јаан арга берген. Чындап, мындый аргала јаҥыс ла Вася тузаланган эмес, редакцияныҥ арга јоктыҥ шыразында квартирадаҥ квартирага кӧчӧргӧ шыралаган ла кӱч айалгага кирген бир кезик ишчилери де иште ле конуп туратан.

Василий Андреевич бойы кылыгы јымжак, кокырчы болгон, таныш эмес улусла текши куучынды јаан чӱм-јаҥ јогынаҥ белен ле табып ийетен. Кокыр-каткымчылу бир учуралды эзедип ийейин. Вася редакцияда конуп-тӱнеп тура, бухгалтерияныҥ келиндериниҥ чай ичип турган самоварына пельмендер кайнаткан эмтир. Эртезинде баш бухгалтер Людмила Санаевна чугулданып, Василийди арбап јат. Байагы кайнаткан пельмендери самовардыҥ изиткижине јапшынып калбай. «Самоварымды не ӱреп салгаҥ?!» деген суракка, Василийге не болзын, каруузын мынайда јандырган дежер: «А самовардыҥ баазын ол мениҥ канча айлар тӧлӧбӧй турган гонорарымнаҥ тудуп алар!» Бис, оныла иштегендер, бу учуралды эзедип, эмдиге јетире каткырыжадыс».

«Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» юбилейлик ле байрам кӱндеринде кӧп сабада ады текши јарлу журналисттер адалат. Бис бӱгӱн Василий Ядагаевле коштой, бу јӱрӱмнеҥ эрте барган, «Алтайдыҥ Чолмонында» кожо иштеген нӧкӧрлӧристи, калыгы учун ӧзӧги оорып јӱрген, сӧскӧ јайалталу, ӧйдиҥ ле јӱрӱмниҥ јалбыжына корогон нӧкӧрлӧристи – Алексей Алмадаковты, Слава Куртовты, Эрмен Тӧлӧсовты эске аладыс. Слердиҥ айткан сӧзигер, бичиген бичимелдеригер «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ архив-кӧмзӧлӧринде артып калган. Слердиҥ ӧзӧк-кӱӱнигердиҥ јаркыны, айткан сӧстӧригердиҥ ийдези, кижи болгон кӱӱнигердиҥ јозогы бистиҥ јӱректеристе јажына јӱрер.

Васяны, Василий Андреевич Ядагаевти, Горно-Алтайсктаҥ ӱйдежип турар ӧйдӧ, карлу кӱски кӱнде, теҥериде учуп барааткан турналарды кайкап кӧргӧнис. Бу куштар бӧлӱнижип, ойто бир ӱчтолыкка јуулып, та кажы талага учуп барааткан.

«Бу јӱрӱмде, бу јер-телекейге келген адында, кижиниҥ јӱрӱминеҥ баалу не де јок деп санангам. Бу нӧкӧрисле кожо оныҥ санаа-кӧрӱминиҥ, кӧгӱзиниҥ кемге де тӱҥей эмес, кайкал телекейи Орчылаҥга барып јат. Бу телекейди оҥдоорго сананбаганыс, байла, бистиҥ јӱдегис…» – деп, Василий Ядагаевти эзедип, Нина Садалова бичиген.

Светлана КЫДЫЕВА