Алтайдын Чолмоны

Јаан тӧзӧмӧл иштӱ јол

19.11.2019

Јӧптӧштирер юстиция јаргы системаныҥ бойында тап-эрик јаҥжыгуларлу ла тереҥ тӱӱкилик тӧзӧлгӧлӱ, јаан учурлу бӧлӱги болуп  јат. Бу институт Россия империяда баштапкы ла катап 1864 јылда тӧзӧлгӧн лӧ 25 јыл иштеген.

Бӱгӱнги Россияда јаргыныҥ реформазы болуп, «Россия Федерацияныҥ јӧптӧштирер јаргычылары керегинде» (188-ФЗ номерлӱ  17.12.1998 ј.) ле «Россия Федерацияныҥ тергеелеринде јӧптӧштирер јаргычылардыҥ текши тоозы ла јаргы участоктордыҥ тоозы керегинде» (218-ФЗ номерлӱ  29.12.1999 ј.) деп федерал јасактар јарадылган, оныҥ кийнинде текши Россияда јаргы участокторды тӧзӧӧри ле јӧптӧштирер јаргычыларды тудары башталган.

Бӱгӱнги кӱнде  Россия Федерацияда јӧптӧштирер јаргычылардыҥ штатта тоозы 7 661 кижи. Алтай Республикада 13 јаргы участок тӧзӧлгӧн лӧ јӧптӧштирер 13 јаргычы тудулган. Улаган аймакта јаргы участок 2020 јылда тӧзӧлӧри пландалат.

Алтай Республикада јӧптӧштирер

юстицияныҥ тӱӱкизи

Бистиҥ тергееде јӧптӧштирер  јаргычылардыҥ институдыныҥ тӧзӧлгӧнинеҥ озо чӱмдӱ ле јаан иш эдилген.

Алтай Республиканыҥ јӧптӧштирер юстициязы бойыныҥ тӱӱкизин Алтай Республиканыҥ 1999 јылдыҥ сыгын айыныҥ 2-чи кӱниндеги 13-28 номерлӱ «Алтай Республикада јӧптӧштирер јаргычылар керегинде» ле 2000 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 11-чи кӱниндеги 18-13 номерлӱ «Алтай Республикада јаргы участоктор ло јӧптӧштирер јаргычылардыҥ иштерин тӧзӧӧри керегинде» јасактарын јаратканынаҥ баштаган.  Алтай Республикада баштапкы јаргы участоктор 2002 јылда тӧзӧлгӧн. Јӧптӧштирер јаргычылардыҥ тогус јаргы участогы тӧзӧлгӧн. Олордыҥ тӧртӱзи — Горно-Алтайскта, экӱзи — Майма аймакта ла Оҥдой, Шабалин ле Турачак аймактарда бирдеҥ.

Тергеениҥ јӧптӧштирер юстициязы тӧзӧлӧр ӧйдӧ (1999-2000јј.) Алтай Республиканыҥ јаргы системазы јӧптӧштирер јаргычылардыҥ институдыныҥ тап-эрик тӧзӧгӧзин салар јасактардыҥ ӱлекерлерин белетеер јаан иш эткен, јаргы участокторды акчала јеткилдеер сурактардыҥ аайына чыккан.

Баштапкы јӧптӧштирер јаргычылар В. П. Айманов, С. М. Альмагамбетова ла В. Г. Туянина болгон. Алтай Республиканыҥ јӧптӧштирер јаргычылары ижин баштап тура, кӧп курч сурактарга туштаган — иштеер јерлер ле материальный јеткилдештер јетпей турган. Шабалин аймактагы јаргы участок аймактыҥ почтазыныҥ кыптарын арендага алган, Турачактагы јӧптӧштирер јаргыныҥ јаргы участогы јурттыҥ учында болгон. Онызы ишчилерге де, аймактыҥ јаргыга бойыныҥ јилбӱлерин  корыырына баштанган эл-јонына да эби јок болгон. Майма аймакта јаргы участоктор баштапкы ӧйдӧ аймактыҥ јаргызыныҥ кыптарын арендовать эткен.

Алтай Республиканыҥ јӧтпӧштирер юстициязын акчала јеткилдеер сурак курч турган, јӧптӧштирер јаргычылардыҥ ла аппараттыҥ ишчилериниҥ квалификацияларын бийиктедери ӧтпӧгӧн.

2006 јылда јӧптӧштирер јаргычылардыҥ ла олордыҥ аппараттарыныҥ ижин тӧзӧмӧл јанынаҥ јеткилдеерге «Алтай Республиканыҥ јӧптӧштирер јаргычыларыныҥ ижин јеткилдеери аайынча башкарту» деп государственный учреждение тӧзӧлгӧн (эмди – јӧптӧштирер јаргычылардыҥ ижин јеткилдеер комитет).

2005 јылда јӧптӧштирер юстицияны ӧскӱрери керегинде адылу программа јарадылган. Оныҥ шылтузында Турачак, Шабалин аймактардыҥ јаргы участокторына туралар алынган ла ремонтолгон, Горно-Алтайсктыҥ, Оҥдой ло Майма аймактардыҥ јаргы участокторы ремонтолгон ло јарандырылган. Компьютерлер ле оргтехника алынган, јаргы участоктордыҥ јеткер јок болорын јеткилдеер иштер ӧткӱрилген.

Онойып, 2009 јылда тергееде јӧптӧштирер јаргычылардыҥ тогус јаргы участогы тӧзӧлгӧн. Тӧртӱзи – эл-јоныныҥ тоозы 55180 кижилӱ Горно-Алтайскта. Је Алтай Республика 10 административный аймакка ла Горно-Алтайскка бӧлинген. Онойып, алтузы јӧптӧштирер јаргычылардыҥ јаргы участокторы јок арткан. Мындый айалга Алтай Республиканыҥ јаргы јаҥынаҥ ла бӱдӱреечи органдарынаҥ сурактыҥ  аайына тӱрген чыгарын некеген. Онойдордо, Јасакка кубулталар эдилип, Алтай Республикада јӧптӧштирер јаргычылардыҥ тоозы ла јаргы участоктордыҥ  келиштире тоозы 9-таҥ 11-ге јетире кӧптӧгӧн. Оноҥ ары јасакчы иштердиҥ шылтузында Алтай Республикада јаргы участоктордыҥ тоозы, Чой, Чамал ла Улаган аймактарда јаҥы јаргы участоктор тӧзӧлгӧнинеҥ улам, 11-деҥ 14-кӧ јетире кӧптӧгӧн.

АР-дыҥ Чой аймагында јаргы участок ижин 2016 јылдыҥ куран айыныҥ 16-чы кӱнинде баштаган, Чамал аймагында — 2018 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 12-чи кӱнинде. Онызы бу аймактардыҥ эл-јонына јаан учурлу керек болгон, олор бойыныҥ јилбӱлерин корыыр тап-эриктериле толо тузаланар аргалу боло берген.

Јаҥы јаргы участоктор эл-јонго эптӱ ле јарамыкту јерлерде иштейт. Јӧптӧштирер јаргычылардыҥ јаргы участокторыныҥ туралары — ол  керектӱ компьютерлерле, оргтехникала, јеткер болдыртпазыныҥ системазыла, јаҥы мебельле јеткилделген  бӱгӱнги кӱнниҥ јарык туралары. Онызы јӧптӧштирер јаргычылардыҥ ӧмӧликтерине једимдӱ ле јакшы иштеер ончо айалгалар тӧзӧйт. Тургуза ӧйдӧ Улаган аймакта јӧптӧштирер јаргыныҥ јаргы участогын тӧзӧӧриле эрчимдӱ иш ӧдӧт.

Тургуза ӧйдӧ јӧптӧштирер 13 јаргычы тудулган. Алтай Республиканыҥ јӧптӧштирер јаргычылары  ла олордыҥ  аппараттарыныҥ ишчилери јаан јаргы иш ӧткӱрет.  Онойып, 2016 јылда башка-башка категориялу 27533 јаргы керек кӧрӱлген, 2017 јылда — 38134 керек, 2018 јылда — 41890 керек. 2019 јылдыҥ баштапкы јарымында — 20862 керек. Ол Алтай Республиканыҥ јӧптӧштирер юстициязыныҥ  бӱгӱнги ӧйдӧги тӧс курч сурактарыныҥ бирӱзи.

Олор јаан каруулу иш бӱдӱрет. Јаргычылар ла олордыҥ аппарадыныҥ ишчилери  нерелӱ  ижи учун государственный ла ведомственный кайралдарла јаҥыс катап эмес кайралдаткан. Горно-Алтайсктыҥ 1 номерлӱ јаргы участогыныҥ јӧптӧштирер јаргычызы Е. В. Борисова «Јаргычылардыҥ россиялык биригӱзи» деп текшироссиялык јондык организацияныҥ сыйыла кайралдаткан.

Адакыда  Алтай Республиканыҥ јӧптӧштирер јаргычыларыныҥ ижине акча-манат чыгарары  калганчы јылдарда беш катапка кӧптӧгӧнин темдектеер керек. Јӧптӧштирер јаргычылардыҥ аппараттары ишчилерле јеткилделген ле јаргы участоктордыҥ материально-технический јеткилделгени јаранган. Майма, Турачак, Шабалин, Кан-Оозы, Кӧксуу-Оозы, Кош-Агаш, Оҥдой аймактардыҥ јаргы участокторыныҥ туралары ишке табыштырылган, Горно-Алтайсктыҥ јӧптӧштирер јаргыларыныҥ јаргы участокторын Правосудиениҥ ӧргӧӧзинде иштедер сурак чечилген.

Јӧптӧштирер јаргычылардыҥ чыдулары

Јӧптӧштирер јаргычы — ол РФ-тыҥ субъегиниҥ   јасакчы органыла бу ишке тудулып (талдалып) турган ла јӧптӧштирер јаргыда керекти сок јаҥыскан кӧрӱп турган кижи.

Јӧптӧштирер јаргычылардыҥ чыдулары элбек. РФ-тыҥ гражданско-процессуальный кодексинде  2019 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 1-кы кӱниндеги кубулталар аайынча јӧптӧштирер јаргычылардыҥ чыдулары кубулган. Јӧптӧштирер јаргычы баштапкы инстанцияныҥ јаргызы болуп, мындый керектерди кӧрӧр чыдулу: јаргыныҥ јарлыгын берери керегинде; эмеен-ӧбӧӧнди айрыыр, олор ортодо балдар  јанынаҥ ӱлежӱ-удурлажу јок болзо; эмеен-ӧбӧӧн ортодо кожо јӧӧгӧн ар-јӧӧжӧни ӱлештирер, оныҥ исктеги баазы бежен муҥ салковойды ашпай турза;   интеллектуальный иштиҥ турулталарыла јӧӧлгӧн ар-јӧӧжӧни ле керектерди энчиленеринеҥ ле исктеги баазы бежен муҥ салковойдоҥ ашпай турган ар-јӧӧжӧ аайынча јарташтар; тузаланаачылардыҥ тап-эриктерин корыыр бӧлӱктеги јарташтар, исктеги баазы јӱс муҥнаҥ ашпай турган болзо. Билелик-тап-эрик колбуларда болуп турган ӧскӧ дӧ јарташтар, ол тоодо алименттер, јӧптӧштирер јаргычыныҥ чыдузынаҥ айрылган ла аймактыҥ јаргыларына берилген.

Келер ӧйгӧ пландар керегинде

Текшилей алза, ӧткӧн јылдарда ас эмес керектер эдилген — келер ӧйгӧ иженчилӱ тӧзӧгӧ салынган деп, кайра кӧрӱп айдар арга бар. Правосудиени ӧткӱрерге керектӱ айалгалар тӧзӧӧри аайынча иш ол   токтобос, кӱнӱҥги иш. Јӱрӱм бир јерде турбай јат ла кӧбизи алдыста.

Келер тӧс ижистиҥ бирӱзи — Улаган аймакта јӧптӧштирер јаргычыныҥ јаргы участогын ачары. Горно-Алтайскта тӧртинчи јаргы участок ачар иш ӧдӧт. Јаргы иште бӱгӱнги кӱнниҥ јетирӱлик технологияларын, ол тоодо аудио- ло видеопротоколированиени, электронный кол салылган электрон документтерди, јаргылардыҥ јӧптӧрин Интернет ажыра аткарарын, јаргы участоктордыҥ јеткер јок болорын јеткилдеерин мынаҥ да кӧптӧдӧ тузаланары пландалат.

Јаан керек — ол электрон правосудие ӧткӱрери аайынча ээжилерди бӱдӱрерге  јаргы участокторды компьютерный техникала бӱткӱлинче јепсеери. Јӧптӧштирер юстиция тӧзӧмӧл јанынаҥ  республикан бюджеттеҥ јеткилделип турган учун, бис јаан ижемјини Алтай Республиканыҥ башчызына, Алтай Республиканыҥ башкарузына эдедис.

Алтай Республиканыҥ башкарузына, Алтай Республиканыҥ Эл Курултайына, Алтай Республиканыҥ Ӱстиги Јаргызыныҥ ла Алтай Республиканыҥ јаргычыларыныҥ Совединиҥ башка-башка јылдардагы председательдерине, Јаргы департаменттиҥ Алтай Республикада башкартузыныҥ јаанына, јӧптӧштирер јаргычыларга, ветерандарга, јаргы участоктордыҥ аппарадына, Алтай Республиканыҥ јӧптӧштирер јаргычыларыныҥ ижин јеткилдеери аайынча комитеттиҥ ишчилерине, Алтай Республиканыҥ «Јӧптӧштирер јаргычылардыҥ ижин јеткилдеер тӧс јер» деп казенный учреждениеге, Алтай Республиканыҥ јаргы бирлигине турулталу колбулар учун быйан.

 С. МАЙЖЕГИШЕВ,

Алтай Республиканыҥ јӧптӧштирер јаргычыларыныҥ ижин јеткилдеери аайынча комитеттиҥ председателиниҥ ижин бӱдӱреечи