Алтайдын Чолмоны

Толо ло чокым јетирӱлер алар сок јаҥыс арга…

19.11.2019

2020 јылдыҥ ӱлӱрген айында ороонныҥ  Эл-јоныныҥ бастырароссиялык тооалыжы ӧдӧр. Калганчы ондый тооалыш 2010 јылда ӧткӧн. Алтайкрайстаттыҥ  башкараачызыныҥ ордынчызы – Горно-Алтайск калада иштиҥ, эл-јонныҥ ла айыл-јурт ээлемдердиҥ шиҥжӱлериниҥ статистиказыныҥ бӧлӱгиниҥ  јааны Валентина Горбунова эзендеги тооалышта кандый јаҥыртулар, кубулталар болоры керегинде куучындады.

Тӱӱкизи јӱс јылдаҥ ажат

Государство эл-јонныҥ тоозын алар ишти бастыра ӧйлӧрдӧ ӧткӱрген. Русьта эл-јонды чотко алары туку татар-монгол табарулардыҥ ӧйинде ӧткӧн. XIV-XVI чактарда јер-ээлемдерди бичиири ӧткӱрилген. Оноҥ Улу Петрдыҥ јарлыгыла «петровский тооалыш» болгон. Олор бӱдӱн-јарым чакка эл-јонныҥ тоозын алар тӧс керек болуп келген. 1860 јылдардыҥ тал-ортозынаҥ ала экономиканы ӧскӱрер деген некелтеле калаларда бир кӱнниҥ тооалыштары ӧткӱрилген, кезик губерниялардыҥ земстволоры дезе крестьян эл-јонды тоого алган.

Је ондый тооалыштар государствоныҥ керексиштерине де, билим шиҥжӱлерге де келишпей турган. Империяныҥ эл-јоны керегинде толо јетирӱлер керек болгон. Баштапкы текши тоо-алыш 1897 јылда ӧткӧн. Онойып, Россияныҥ тооалыжыныҥ тӱӱкизи јӱс јылдаҥ ажып јат. Мен сананзам, кычыраачыларга Туулу Алтайда ӧткӧн тооалыштардыҥ тӱӱкизи база солун болор. Бисте 1897, 1926 ла 1937 јылдарда ӧткӧн тооалыштар керегинде јилбилӱ архив материалдар бар. Олордо бистиҥ јерлештерис тооалыштарда канайда туружып иштегени керегинде айдылган…

Кандый јаҥыртулар эдилген

Россияныҥ тӱӱкизинде 2020 јылдыҥ тооалыжы он экинчи катап ӧткӱрилер, је баштапкы ла цифровой тооалыш болор. Оныҥ турулталары Эл-јонныҥ бастырателекейлик тооалыжыныҥ 2020 јылдагы бӧлӱк-раундына кирер. ООН-ныҥ Генеральный качызы ончо ороондордыҥ башкараачыларын оны ӧткӱрерине кычырган.

Јетирӱлерди, алдындагы тооалыштарда ок чылап, бис эл-јонноҥ јуурыс, је оны јуурыныҥ эп-аргалары тыҥ кубулар. Мындый јаҥырту эдилген: Эл-јон тооалыштыҥ чаазындарын Интернетте государственный ла муниципальный јеткилдештердиҥ бирлик порталында (ЕПГУ) бойына ла билезиниҥ турчыларына толтырар аргалу.

Мындый технология (интернет-тооалыштыҥ технологиязы) 2018 јылда эл-јонныҥ ченелтелӱ тооалыжы тушта ченелген ле эл-јонго јараган: тузаланган улустыҥ 95% јеткилдештиҥ чыҥдыйын јакшы деген. Алтай Республиканыҥ эл-јоны ченелтелӱ интернет-тооалышта эрчимдӱ турушкан (Россияда 0,8%, республикада 3,4% эл-јон ЕПГУ ажыра тооалышта турушкан, ол тергеелер ортодо экинчи кӧргӱзӱ болгон).

Интернет-тооалышла коштой эл-јонныҥ тоозын тооалаачылар базып алары пландалат. Олор улус јаткан ончо тураларды, јерлерди айланар, интернет-тооалыштыҥ туружаачыларын такыптаҥ шылабас, арткандарын ла сураар.

Онойдо ок 2010 јылдагы тооалыштаҥ башка мындый јаҥырту болор: тооалаачылар тоо алар электрон чаазындарлу планшет-компьютерле јепселер. Тооалыштыҥ тегин чаазындары эл-јон керегинде јетирӱлер јуурыныҥ резервтеги эп-аргазы болуп артар.

Тооалыштыҥ ончо ӧйинде стационарный участоктор иштеер, кӱӱнзеген улус ого келип, тооалышты ӧдӧр аргалу болор. Јаҥыс сӧслӧ, 2020 јылдыҥ Бастырароссиялык тооалыжында кажы ла кижи бойына јараган эп-аргала туружар аргалу. Онойдо ок айылдарды такыптаҥ шиҥжӱлӱ айланары темдектелет.

Јетирӱлер јуулган кийнинде, эл-јонныҥ чоды толо алынганын шиҥжӱлеерге айылдардыҥ 10% такыптаҥ айланар керек. Онызы кажы ла тооалаачыныҥ ижиниҥ чыҥдыйын шиҥжӱлеер ле јетире чоттолбогоны эмезе эки катап чоттолгоны болбозын јеткилдеер.

Тоо алар чаазында сурактарда кубулталар

Шиҥдеш чокым болзын деп ле кандый кубулталар болгонын билерге алдындагы тооалыштардыҥ сурактарын артырар керек. Оныҥ учун, јаҥжыккан сурактар (эр бе, ӱй бе, чыккан ӧйи, гражданствозы, тӧрӧл тили ле о. ӧ.) тооалыштаҥ тооалышка кубулбай јат. Россияныҥ кӧп нацияларлу болгонын ајаруга алып, национальность керегинде сурак 2020 јылдыҥ тооалыжына кийдирилген. 2010 јылдыҥ тооалыжы тушта национальностьтордыҥ тооломына 145 группа ла 48 подгруппа кийдирилген болгон. Национальность керегинде сурак бастыра тооалыштардыҥ чаазындарында турган. Је тооалыштыҥ программазы јетирӱлер јанынаҥ бӱгӱнги керексиштерге келижип, толо кӧргӱзер учурлу ла 2020 јылдыҥ тооалыжыныҥ программазында бир канча кубулталар, чокымдап айтса, јаҥыртулар болор.

Эл-јонныҥ ижи јанынаҥ толо ло чокым јетирӱлер аларга, јадын-јӱрӱмге керектӱ акча-манат кайдаҥ келип турганы керегинде суракта мындый каруулар берилген: «ишјал», «аргачылыктыҥ кирелтези, бойыныҥ алдына иштегени», «бойы тузаланатан товарлар эдери».

Онойдо ок иштӱ ле иш јок болгоны керегинде сурактар јаҥыртылган. Маятниковый деген ле ишле колбой кӧчӱш-миграцияларды шиҥжӱлеер амадула «Слердиҥ тӧс ижигер кайда болгон?» деп сурак там чокымдалган. Онойдо ок алдында јуртаган јери керегинде сурак кирген. Ол јаҥыс ла калганчы ӧйдӧги эмес, је алдындагы онјылдыктарда эрчимдӱ миграцияны чотко алар арга берер.

Эзендеги Бастырароссиялык тооалышта јӱк ле орус ла ӧскӧ дӧ тилдерди билери керегинде сурак бар эмес, је олорло јаантайынгы јӱрӱмде куучындажып турганы керегинде сурак турар. Јасактардагы кубулталарла колбой, ӱредӱзи керегинде сурактар база кубулган. Темдектезе, «дошкольный ӱредӱ» деп графа кожулган, «профессионал орто ӱредӱ» деп графа «квалификациялу ишмекчи, служащий» ле «орто звеноныҥ специализи» деп подпункттарга бӧлинген.

Белетеништӱ иштер ӧдӱп јат

Тооалыш – ол федерал да, тергеелик те, муниципал да кеминде ээчий-теечий ӧдӱп турган бир канча иштер. Алтай Республика ороонныҥ јӱрӱминде јаан учурлу бу керекке эрчимдӱ белетенет. 2018 јылдыҥ сыгын айынаҥ ала эл-јонныҥ тоозын аларын белетеери ле ӧткӱрери аайынча республикан комиссия иштейт, ого башка-башка министерстволордыҥ ла ведомстволордыҥ специалисттери кирет.

2019 јылдыҥ кочкор айынаҥ ала ончо муниципал аймактарда ла калада комиссиялар база тӧлӧлгӧн. Комиссиялардыҥ ижиниҥ кереги – тооалышты белетеер ле ӧткӱрер тушта тура берген сурактардыҥ аайына чыгары ла јаҥныҥ башка-башка кемдӱ органдарыныҥ колбулу ижин јеткилдеери.

Быјыл чаган айдыҥ 21-чи кӱнинеҥ ала республикада 5 кижидеҥ турган группа иштейт, кандык айдыҥ 1-кы кӱнинеҥ ала муниципал тӧзӧлмӧлӧрдӧ — чыдулу улус, кичӱ изӱ айдаҥ ала инструкторлор иштеп јат.

2019 јылда тооалышка белетенеринде эҥ озо бӱдӱретен иштер – ол айылдардыҥ, туралардыҥ тоозын тургузары ла јурттардыҥ карталарын белетеери, кажы ла јурттагы адрестӱ ээлемди ле эл-јоныныҥ тоозын чокымдаары. Эмди бу иштерди бис бӱдӱрип турубыс. Алдындагы тооалыштардаҥ кӧргӧндӧ, белетеништӱ ле тӧзӧмӧл иштердиҥ чыҥдыйынаҥ тооалыштыҥ једимдӱ ӧдӧри камаанду.

Турулталар кажы ла кижидеҥ камаанду

Калганчы тооалыштаҥ бери Россияныҥ демографиязында кӧп кубулталар болгон: балдар чыккан, ӧлӱм болгон, алышкан ла айрылышкан, јаҥы јерге кӧчкӧн. Ӱредӱниҥ кеми кубулган. Миграция-кӧчӱштер нацияларга ла тилдерге камаанын јетирген. Јӱрӱм јӱрери узап, эл-јон ортодо каргандардыҥ тоозы кӧптӧгӧн. Айдарда, Россияныҥ эл-јоны ӧткӧн онјылдыкта кубулган. Бис дезе ол кандый болуп калганын ас билерис, нениҥ учун дезе эмдиги јетирӱлер ле административный эп-аргалардаҥ келген јетирӱлер толо эмес болуп, эл-јонныҥ тоозын чокым кӧргӱспей јат. Тооалыш – ол ороонныҥ эл-јоныныҥ тоозы, национальностьторы, ӱредӱзи, айыл-јурттузы, јадын-јӱрӱмге керектӱ кирелтези керегинде јетирӱлер алар сок јаҥыс арга. Бистиҥ кажыбыстыҥ ла тооалышта турушканыстаҥ ол јетирӱлердиҥ чокым ла чындык болоры камаанду.