Алтайдын Чолмоны

«Адалар балдарына јозок болзын…»

26.11.2019

Горно-Алтайскта Калыктар најылыгыныҥ туразында  адалардыҥ «Каруулу адалар — билениҥ су-кадыгы ла амыры» деп суракту республикан јууны ӧтти. Јуунды «Россияныҥ эпшилериниҥ бирлиги» деп бастырароссиялык јондык организацияныҥ Алтай Республикада «Алтайдыҥ эпшилери» деп тергеелик бӧлӱги ле Алтай Республикада адалардыҥ соведи тӧзӧп ӧткӱрди. Ондо республиканыҥ бӱдӱреечи ле јасакчы органдарыныҥ, башка-башка министерстволордыҥ ла ведомстволордыҥ, тап-эриктер корыыр органдардыҥ, јондык биригӱлердиҥ чыгартулу улузы ла ӧскӧ дӧ улус туруштылар.

Јуунды «Алтайдыҥ эпшилери» јондык биригӱниҥ  председатели Светлана Полетаева ачып,  адалардыҥ биледе учурын, тоомјызын бийиктедери ле балдардыҥ таскамалында туруштырарын эрчимделтери јанынаҥ кыймыгузы сегис јыл кайра башталганын эзетти. Ол тушта эпшилердиҥ биригӱзиниҥ тӧзӧгӧниле,  адалардыҥ турушканыла Кан-Оозы аймакта јаан конференция ӧткӧн лӧ ондо 27-деҥ кӧп кижи куучын айткан. Оныҥ кийнинде адалар Оҥдойдо јуулып, совет тӧзӧгӧн. Онойып, адалардыҥ советтери Шабалин, Кан-Оозы, Чой аймактарда тӧзӧлгӧн болгон. Светлана Ефимовна Москвада баштапкы ла катап адалардыҥ соведи тӧзӧлип, тергеелерде ондый советтер тӧзӧӧр лӧ Аданыҥ кӱнин темдектеер шӱӱлтелер болгонын эзедип, тергеениҥ эпшилериниҥ биригӱзи «Быйанду ада» деп ат јарадар шӱӱлтеле республиканыҥ башкарузына баштанганын айтты. Ол тушта башкаруда акча јок  деген каруу болгон, је бӱгӱнги башкару, башчы бу шӱӱлтени јӧмӧӧр болгон.

Адалардыҥ биледе учурын, тоомјызын  бийиктедери, тергееде адалардыҥ   советтерин тӧзӧӧри ле олордыҥ балдардыҥ таскамалында туружарын эрчимделтери керегинде јетирӱзин Алтай Республиканыҥ баланыҥ тап-эриктери аайынча чыдулу кижизи Надежда Манзырова  этти.  Тургуза ӧйдӧ текши ороондо балдарды корулаары ла јӧмӧӧри  аайынча «Безопасность детства» деген акция ла ӧскӧ дӧ кӧп керектер ӧткӱрилет. Ондый да болзо, анчада ла јай ӧйинде  аҥылу лагерьлерде, клубтарда амырабай, бойыныҥ алдына ла јӱрген балдарла јеткерлӱ учуралдар болоры астабайт. Ӱредӱлӱ јаҥы јыл башталза,   балдардыҥ  депрессивный дейтен айалгага кирери де, кол салынары да токтобой јат. Бистиҥ тергееде јаскыда Чой аймакта ондый учуралдар болгон.  Балдардыҥ ондый айалгазында специалисттиҥ болужыла коштой, балага психосоциальный болуш јетирилер учурлу, анчада ла биледеги коомой айалгаларды, таскамалда, ӱренчиктер ортодо, школдо болуп турган уур-кӱчтерди јоголтор керек. Бала кол салынган кийнинде ле јаан улус  нени ајарбай-кӧрбӧй калганын ширтеп-санааркап, буруланып турулар.

Балдарла кандый да јеткер, тӱбек болбозын  деп, профилактикалык иштерде ончо каруулу органдар, је озо ло баштап ада-энелер туружар учурлу. Ада-энелердиҥ јуундарында, ӧскӧ дӧ таскамалду, анчада ла спортло, физкультурала колбулу керектерде адалар ас туружат. Олор биледе баланыҥ таскамалында база туружар учурлу. Бӱгӱнги кӱнде адалар бу каруулу ла учурлу керекти эпшилерге, энелерге јарбып койгоны билдирлӱ.  Аданыҥ сӱӱжи, ајарузы, мактаган-кӧкӱткен сӧстӧри, јӧмӧлтӧ-болужы кыстарга да, уулдарга да тӱҥей керектӱ.  Адазы баланыҥ кандый ла керектерине ајару эдер, сурактарына каруулар берер деп, бала билип, бӱдӱп јӱргени јаан учурлу. Ондый адалу биледе балдар јаан улустыҥ јӧмӧлтӧзине тайанар,  олорго кандый да ӧйдӧ болушка баштанар аргалузын билип, јӱрӱмде уур-кӱчтерди де јеҥип барар. Биледе ада-энелер ортодо, балдар ла јаан улус ортодо јакшы, најылык айалга болор учурлу. Ондый биледе бала санаа-кӱӱни јайым  болуп ӧзӧр, туйукталган ич-кӱӱнин, тура берген курч сурактарын  чыгара айдып  турар, јакшы шӱӱлтелер угарына бӱдӱп јӱрер. Балазында бойыныҥ ийде-кӱчине бӱдер, улусла јӧптӧжип, куучындажып билер кылык-јаҥ таскадарында ада кижиниҥ учуры јаан. Адалардыҥ советтери балдарды су-кадык јӱрӱмге, спортко јилбиркедер, тӧрӧлчи ле чындык эрлер таскадар, балдардыҥ, анчада ла уулдардыҥ бош ӧйин тузалу ла јилбилӱ ӧткӱрер, онойдо ок балдарды су-кадык ла тузалу  курсак-тамакла азыраар ла ӧскӧ дӧ  сурактарла иштеер, бойлоры бу керектерде јозок кӧргӱзер учурлу.

Адалардыҥ Екатеринбургта ӧткӧн бастырароссийский форумында РФ-тыҥ президентиниҥ уткуулду сӧзинде адалардыҥ тоомјызын бийиктедери керегинде айдылган. Балдардыҥ тап-эриктери аайынча Россияныҥ Президентиндеги чыдулу кижи Анна Кузнецова адалардыҥ биледеги учуры керегинде учурлу сӧстӧр айткан.   Анна Кузнецова адаларга баштанып, биледе ле јондык јӱрӱмде адалар балдарына јакшынак јозок болзо, балдардыҥ јӱрӱми де јакшы болорында алаҥзыш јок деген. Адалардыҥ балдардыҥ тап-эриктери аайынча чыдулу кижидеги  совединиҥ башкараачызы Андрей Коченовтыҥ јетирӱзиле, адалардыҥ советтери ороонныҥ 60 тергеезинде тӧзӧлип иштейт. Олордыҥ турушканыла «Мы ГоТОвы», ла ӧскӧ дӧ  керектер  ӧткӱрилет.  Надежда Манзырова јетирӱзиниҥ учында бистиҥ тергееде балдардыҥ јеткери јок болорын јеткилдеери јанынаҥ  чочыдулу айалганы, онойдо ок балдардыҥ кӱӱн-санаазыныҥ коомой болуп турганын ајаруга алып, профилактикалу ишти адалардыҥ болужыла ӧткӱрерин темдектеген. Кажы ла муниципал тӧзӧлмӧдӧ адалардыҥ советтерин тӧзӧп, адалардыҥ советтери керегинде ээжи тургузар, иштиҥ планын шӱӱжип јарадар ла ӧскӧ дӧ иштер ӧткӱрер, болуш керектӱ болзо, балдардыҥ тап-эриктерин корыыр ончо структуралардыҥ каруулу ишчилерине баштанар керек. Баланыҥ тап-эриктери аайынча чыдулу кижи ӱлӱрген-кӱчӱрген айда Чой ло Кан-Оозы аймактарда ӧткӧн туштажулар керегинде база јетирӱ этти.

Шабалин аймактыҥ ӱй улузыныҥ биригӱзиниҥ јааны Роза Сулина бу аймакта адаларла иштеериниҥ, адаларды балдардыҥ таскамалында туружарына тартарыныҥ он јылдыҥ туркунына јуулган байлык ченемели керегинде куучындады. Оныҥ айтканыла, билениҥ, бала-барканыҥ коручылын, тайагын таскадарын јаштаҥ ала, уулчак туштаҥ баштаар керек. Аймакта адаларла иштеери школдор кеминде башталган.  Школдордо  «Мениҥ билем» деп сочинение бичидеринеҥ баштап, балдардыҥ билелеринде адалардыҥ тоомјызы керегинде суракты јартагандар. Кезик билелерде адаларды тообой, олордыҥ сӧзине учур бербей турганы јарталганы карыкчалду болгон. Эр улустыҥ учурына, олордыҥ тоомјылу керегине ајару эдерге, школдорго черӱдеҥ јаҥы јанган уулдарды кычырып, олордыҥ черӱдеги спортто једимдери ле ӧскӧ дӧ керектери керегинде куучын-эрмек ӧткӱрилген.

Оноҥ адаларла иштеери аймак кемине кӧчӱрилген. Онойып,  Шабалиндеги орто ӱредӱлӱ школдо «Билениҥ јааны болгон аданыҥ јӱрӱмдеги учуры» деп конференция ӧткӱрилип, бу јаан сурак шӱӱжӱге чыгарылган. Бу тушта ӱредӱчилердиҥ адаларла ижинде јастыралар болгон — ӱредӱчилер адаларды «слер ондый-мындый» деп бурулап, ӱредип баштаган. Айдарда, озо ло баштап ӱредӱчилерди ада-энелерле биледе таскамалду ишке  ӱредерине ӱредер шӱӱлте келген ле јаан иш улалган. Мында алтай билениҥ јаҥжыккан  этнокультурный таскамалына ајару эдилген. Аймактыҥ тематический педсоведи ӧткӱрилген, бир суракла бирлик педагогикалык совет ӧткӧн. Оныҥ темазы: «Туулардаҥ келген балдар» деп романда Лазарь Кокышевтиҥ энезиниҥ ченемелине тайанып, толо эмес биледе уулчактарды таскадары». Онойдо ок адалардыҥ аймак кеминде   «Аданыҥ биледеги учуры» деп конференция ӧткӱрилген. Каспа, Апшыйакту, Акјол, Шыргайты, Беш-Ӧзӧк,   Чичке-Чаргы јурттарда адалардыҥ «Аданыҥ сӧзи алтыннаҥ баалу, аканыҥ сӧзи акчадаҥ баалу» деп конференциялары база  ӧткӧн.  Аймак кеминде  «Ада — каруулу кижи» деп конференция болгон. Школдордо «Јерлештерис — бистиҥ оморкодубыс» деп  акция ӧткӱрилерде, балдар анчада ла јарлу  эр улусты кӧп јурагандар. Ончо конференцияларда јондыкта ла јӱрӱмде эрчимдӱ адаларды темдектеп кайралдаары ӧдӧт. Аймакта ла јурт школдордо адалардыҥ соведи ле тӧс тӧргӧӧлӧр тӧзӧлип, ижин улалтат. Роза Васильевна оноҥ ары кажы ла јуртта бойыныҥ тем-јозок алгадый билелери, јерлештери, онойдо ок јаҥжыгулары бар деп, Беш-Ӧзӧк јуртта бу јанынаҥ иштерди тоолоды.

Оноҥ ары эр улус сӧс алып, бойлорыныҥ шӱӱлтелерин айттылар. «Боевое братство»  деп јуучыл-тӧрӧлчи клуб-биригӱниҥ јааны Александр   Вилисов государствоныҥ эҥ баштапкы тӧзӧгӧзи болуп турган билеге бастыра јанынаҥ ајару эдип, кичеемел ле јӧмӧлтӧ јетирер керек деди. Нениҥ учун дезе биледе келер ӧйдиҥ улузы таскадылат. Ада-энелердеҥ, олордыҥ таскамалы кандый болгонынаҥ келер ӧйдӧ бала кандый кижи болуп ӧзӱп чыдаары камаанду. Бойына, бойыныҥ арга-кӱчине бӱдӱп турган эр бе айса неге де бӱтпей јӱрген, керек дезе, јӱрӱмнеҥ чӧкӧнгӧн  лӧ ӧскӧ алтайга атанарга умзанган кижи чыдаар ба? Јӱрӱм кӧрбӧгӧн балдар нениҥ учун јӱрӱмнеҥ эрте барып јат? Ол керегинде тереҥ шӱӱп, бастыра организацияларга, окылу органдарга кӱнӱҥ-кӱнге,  јаба иштеер керек. Је јӱрӱмде кандый болот: јондык биригӱлер государствоныҥ јетире иштебеген, јетире ајару этпеген јерлеринде иштейт. Олордыҥ таҥынаҥ бойлорыныҥ баштаҥкайыла, кӱӱниле бӱдӱрген иштери керектӱ тузазын экелбей де јат. Биске, адаларга, јаан улус јаҥыс ла бойыстыҥ балдарыс учун эмес, ончо балдар учун каруулу болгонысты ундыбас керек.

Улаган аймактыҥ адалар совединиҥ јааны Степан Ельдепов, бойы беш уулдыҥ адазы ла 12 барканыҥ карган адазы кижи, уулдарды таскадарыныҥ  сурактарын јакшы билер. Ол онойдо ок ӧткӧн чактыҥ 80-чи јылдарында Чибитте школдыҥ јаан класстарыныҥ ла студент  уулдарын, кӱскиде ӱредӱге акча иштеп алзын ла ӧйин тегинге ӧткӱрип баскылабазын деп, ыраак тайга јерге апарып, колхозко ӧлӧҥ эттирткенин куучындады. Ол алматтардыҥ јайзаҥы болуп турган да учун, улус, эр улус, ада-энелер ортодо база иш ӧткӱрип турганын айтты. Адалардыҥ соведи ончо окылу органдарла, ӧскӧ дӧ јондык биригӱлерле, мӱргӱӱл јаҥдуларла да јуук колбуда иштеп туру.

Тогус баланыҥ кару адазы Адай Павел куучынында  бала јӱк кӧп балдарлу билелерде керектӱ таскамал алып, јакшы чыдаар аргалу деген. Оныҥ шӱӱлтезиле, ӱч балалу биле ол кӧп балдарлу деп чотолбос керек. Кӧп балдарлу биледе   балдар бой-бойлорын кичеежип, бой-бойлорына болужып, ӱлежип, чындык кижи болуп ӧзӧр аргалу. Кӧп балдарлу биледе иш те, молјулар да кӧп болуп јат, айдарда,  балдар јӱрӱмниҥ кандый да уур-кӱч айалгазында турумкай болуп ӧзӧр, олордо кол салынар деген санаа да болбос. Олордо ӧйди тегин  ӧткӱрер арга да, куру соодонышта та јӱрер ӧй болбос.  Адай «Эрӱӱл ада» деген бойыныҥ видеоканалында биледе, школдо таскамал ишти кӧп балдарлу билелердиҥ, адалардыҥ јозогыла ӧткӱрери керегинде эрмек-куучын ӧткӱрип турганын јарлап, адаларды оны кӧрӧрине кычырды.

Ичбойында керектер аайынча министерствоныҥ чыгартулу кижизи Михаил Захаров балдарды, анчада ла уулдарды таскадарында адалардыҥ таҥынаҥ јозогы јаан учурлузын темдектеп, бу иште спорттыҥ јаан камаанын айтты.  Полицияныҥ Оҥдой аймакта иштеген чыдулалган участковыйыныҥ эземине учурлай МВД мячту хоккейле республикан турнир ӧткӱрип турганын   айдып, муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ, јурт јеезелердиҥ јаандары јашӧскӱрим, балдар ортодо спорттыҥ ла физкультураныҥ ӧзӱмине јаан ајару саларын ајарды. Темдектезе, Улаган аймакта Саратандагы јурт јеезениҥ јааны бойыныҥ командазын бастыра керектӱ спорт јепселдерле јеткилдеп салган.

Јуунда куучын айткандар ортодо  онойдо ок ӧскӱс балдар азырап турган ада Александр Воронов, Россияныҥ Геройы Александр Вольф, Горно-Алтайск каланыҥ адалар совединиҥ јааны Александр Мякишев ле ӧскӧ дӧ улус болдылар. Олор адалардыҥ таскамал учурын темдектеп, бойлорыныҥ ченемелдериле ӱлештилер.

Јуунныҥ   уч-турултазында јуулгандар адалардыҥ јаҥы республикан соведин ле оныҥ председателин туттылар.  Адалардыҥ республикан совединиҥ председателине Александр Степанович Вольфты тудуп алдылар.

Н. БЕЛЬЧЕКОВА

Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуругы