Алтайдын Чолмоны

Грек-рим кӱрешти ӧзӱм алындырарга

26.11.2019

Бӱгӱнги бистиҥ айылчы грек-рим кӱрештиҥ Алтай Республикада федерациязыныҥ президенти, грек-рим кӱреш аайынча спорттыҥ нерелӱ узы, СССР-дыҥ, Европаныҥ чемпионы, телекейдиҥ кубогыныҥ, СССР-дыҥ албатыларыныҥ Спартакиадазыныҥ јеҥӱчили Иван САМТАЕВ. Россияда спортивный кӱрештиҥ федерациязыныҥ президенти Михаил Мамиашвили Алтай Республикада кӱрештиҥ бастыра  једикпестерин нӧкӧримнеҥ, Иван Адучиновичтеҥ, сураарым деерде, мындагы спортчылар јарлу јерлежин федерацияныҥ јаанына кӧстӧгӧн эмтир. Анайып, Иван Адучинович канча јылдар соҥында ойтодоҥ федерацияныҥ јаанына тудулган.

Бӱгӱнги эрмек-куучыныста кӧдӱрилген сурактар республикада грек-рим кӱрештиҥ ӧзӱмиле колбулу.

–Иван Адучинович, ӧткӧн сезондо јерлеш кӱрешчилеристеҥ кем кандый једимдерге јеткен?

–Бӱгӱнги кӱнде Россияныҥ грек-рим кӱреш аайынча јуунты командазына республикабыстаҥ тӧрт кӱрешчи кирет. Јиит уулдар ортодо Батыр Ечешев, Анат Дибесов ло Сӱнер Конунов. Бу уулдар тазыктырынып турган јери Кемерово ло тӧрӧл Алтай Республика учун кӱрежет. Эр улус ортодо Алексей Тадыкин Алтай край ла республикабыс учун кӱрежет.

Јаҥар айда олордыҥ јуунты командага кирип турган ӧйи тӱгенер. Ороонныҥ јуунты командазына Россияныҥ чемпионадында баштапкы ӱч јерди алган спортчылар кирет. Бу ӱч уул андый јерлерди алган болгон. Эмди база андый једимдерге јетсе, олорло јӧптӧжӱ улалар.

Јакшы кӱрешкен уулдардаҥ Батыр Бултаевти темдектеерге јараар. Анайда ок студенттер ортодо Россияныҥ јеҥӱчили болуп чыккан Эркин Карабашевти ле бу ок маргаанда ӱчинчи јер алган Аржан Сумачаковты база темдектеп салайын.

База бир јаан једим деп, Астанада ӧткӧн телекейлик чемпионатта бистиҥ јерлежис, ӱренчигис Азамат Кустубаевтиҥ кӱрешкенин айдар керек. Ол оогоштоҥ ала Мукур-Таркатыда Сӱнер Иванович Акчаловто тазыктырынган. Оноҥ Астанада Олимпийский резервтиҥ училищезине ӱренип барган. Ол 87 килограмм бескеде ӱч круг кӱрешкен. Бу олимпийский беске болуп јат. Азаматтыҥ ада-энези, тӧрӧӧн-туугандары Кош-Агаш аймакта јадат. Ол јашӧскӱрим ортодо Азияныҥ чемпионы. Былтыр Иранда ӧткӧн телекейлик маргаанда ӱчинчи јер алып, Казахстанныҥ спортыныҥ телекейлик классту узы боло берген.

Бистиҥ школдоҥ чыккан уул телекейлик маргаанда турушканы ол јаан једим. Мыныла колбой оныҥ баштапкы тазыктыраачызы Сӱнер Ивановичти уткуп турум.

–Калганчы јылдарда республика ичинде грек-рим кӱрешти ӧзӱм алындырарыла колбой кандый иштер эдилген, айса болзо, јаҥы залдар ачылган?

–Јаҥы залдар ачылбаган. Шабалинде јакшы зал иштейт, ол тогус јыл кайра ачылган. Бис јаан маргаандар ӧткӱредис. Герой јерлештеристиҥ, Афганистанда јуулашкан јерлештеристиҥ, анайда ок кӧп тоолу јарлу кӱрешчилер тазыктырган нӧкӧрис Алексей Едикеевтиҥ, грек-рим кӱрешти тергеебисте ӧткӱрип баштаган улустыҥ бирӱзи Н. Ш. Мюсовтыҥ эземине учурлай ла оноҥ до ӧскӧ маргаандар ӧткӱредис. Николай Шурумович Мюсовко бу кӱчӱрген айда 80 јаш толор эди. Ого учурлай маргаанды айдыҥ учында ӧткӱрерге белетенедис. Эзенде Евгений Поповтыҥ юбилейлик јажына учурлалган маргаан ӧткӱрерин темдектейдис. Ол Эл-Ойынныҥ тӧрт катап јеҥӱчили, уулчактар ортодо ӱч катап Россияныҥ чемпионы, эр улус ортодо ӱчинчи јерге чыккан болгон. Эзенде ле Алексей Иванович Едикеевтиҥ алтан јажына учурлай маргаан ӧдӧр. Шалба Сериковтыҥ юбилейлик јажына учурлай база маргаан болор. Мактыҥ ордендериниҥ толо кавалери Солтон Амырович Маскановтыҥ 80 јажына учурлай маргаан ӧткӱрерис.

–Аймактарда, калада грек-рим кӱреш аайынча иштеп турган тазыктыраачылардыҥ тоозы канча, олордыҥ ижине кандый баа берер эдер?

–Бисте кайда да 37 кире тазыктыраачы иштейт. Бӱгӱнги кӱнде јаҥыс ла Турачак ла Чой аймактарда тазыктыраачылар јок. Чамалда ла Кӧксуу-Оозында иштер эмеш уйадап калган. Калганчы јылдарда администрациялардыҥ јаандарыла туштажып, бу ишти кӧндӱктирип апарар деп сананадыс. Тургуза ӧйдӧ калада каланыҥ спортивный школынаҥ акча-манат алып иштеп турган тазыктыраачыларыс база јок. Мен сананзам, ол јастыра. Не дезе, алтан муҥ кижи јадып турган каланыҥ спортивный школында бир-эки тазыктыраачы болор учурлу. Калганчы эки-ӱч јылдыҥ туркунына ГАГУ-да кӱрештиҥ бӧлӱги ачылган. Ол јаан камаанын јетирет. Бӱгӱн «Ректордыҥ кубогы» деп маргаан ӧткӱрип баштаганыс. Эзенде эмезе соҥы јыл студенттер ортодо Россияныҥ маргаанын республикада ӧткӱрер керек деп сананадыс.

Бӱгӱнги кӱнде јакшы иштеп тургандардыҥ тоозына Кан-Оозы, Оҥдой, Шабалин, Кош-Агаш ла Улаган аймактар кирет. Калада тазыктыраачыларыс башка-башка школдордоҥ иштейт.

Федерациябыс бу ууламјы аайынча иштеп јат. Аймактардыҥ јаандарыла колбуны тудуп, ишти тыҥыдарыс. Бӱгӱнги кӱнде республикада грек-рим кӱрешле тазыктырынып турган балдардыҥ тоозы эки муҥды ажат. РФ-тыҥ президентиниҥ спортчылардыҥ тоозын 2022 јылга јетире кӧптӧтсин деген јарлыгы бар. Ого шылтактай биске бу тооны ӱч муҥга јууктадар керек деп сананадым.

Тазыктыраачыларды аҥылу ӱредӱлерге ийип, олордыҥ билгирлерин база бийиктедер керек. Не дезе, ол ло керектӱ билгирлер, ченемел кажы да тазыктыраачыда јеткил, кажызына да ӱзеери керек. Эмдиги ӧйдиҥ некелтелериле тазыктыраачы спорттыҥ талдап алган бӱдӱми аайынча аҥылу бийик ӱредӱлӱ болор учурлу. Андый тазыктыраачылар бисте база бар. Темдектезе, Кан-Оозында Адучы Бойдоев, Кош-Агашта Эркин Бойдоев, Горно-Алтайскта Амаду Белеков, Сергей Термишев, Оҥдойдо Айсанат Екчебеев. Олор аҥылу ӱредӱлӱ тазыктыраачылар, бастыразы Омсктогы физкультурный институтты ӱренип божоткон. Арткан тазыктыраачыларыс база бийик ӱредӱлӱ. Бу кӧргӱзӱле Улаган аймак јакшы иштейт. Коомой неме неде дезе, уулдар ӱредӱзин божодоло, јанып иштеп баштайла, тазыктыраачыныҥ ишјалы јабыс болгонынаҥ улам ижинеҥ барып турганы. Бӱгӱнги кӱнде тазыктыраачыныҥ ишјалы он муҥнаҥ ала он јети муҥ салковойго јетире. Байа бир стимулирующий дейтен кожулта-акча јок. Бу кире ишјалга канай јадатан? Тазыктыраачыга дезе, бала-барказын азыраар, тура тудар керек. Балдарла канча ла кире иштеп келзеҥ, ол балдарга анча ла кире ајару керек ине. Бала нени јип турган, кемле нӧкӧрлӧжӧт, айлында кандый айалгалар — тазыктыраачы кижи мыныҥ бастыразын ајаруда тудат. Не дезе, олор баланыҥ спорттогы ӧзӱминиҥ турулталарына камаанын јетирет. Ада-энези балазын јӧмӧп турганынаҥ база кӧп неме камаанду. Не дезе, јаҥжыкканы аайынча ада-энелер де, ӱредӱчилер де тазыктырынып турган балдарды тыҥ јӧмӧбӧйт. Спортчы турулталар экелип баштаган соҥында, јаантайын јол-јорыктарда болот ло оноҥ улам ӱредӱзин божодот. Ӱредӱчилерге мынызы база тыҥ ла јарабай јат.

Билереер бе, бӱгӱнги кӱнде текши Россияда спорттыҥ башка-башка бӱдӱмдери аайынча 14 муҥ тазыктыраачы једишпей јат. Мен аҥылу ӱредӱлӱ тазыктыраачылар керегинде айдадым. Бу статистический кӧргӱзӱлер. Айса болзо, чын тоо оноҥ до кӧп болордоҥ айабас. Бис бӱгӱн тазыктыраачыларыс узын, билгирлерин бийиктетсин деп база албаданадыс.

–Иван Адучинович, база кандый курч сурактар бар ла олордыҥ аайына чыгарга нени эдер керек?

–Бисте тазыктыраачылар чек ле једишпей турган дезем, јастыра болор. Бу ууламјыда иш кеминде барып јат. Бӱгӱнги кӱнде, аймактардыҥ да бюджеттерин, республикан да бюджетти кӧрзӧ, спортко ајару ас болгоны иле кӧрӱнет. Бистиҥ республикада Олимпийский резервтиҥ аҥылу училищези јок. Бистиҥ бу ла јуунты командада кӱрежип турган уулдарыс бӱгӱн Барнаулдыҥ, Кемеровоныҥ, Новосибирсктиҥ андый училищелеринде ӱренип кӱрежет. Бу училищелерде бистеҥ кайда да јӱс кире уулчак ӱренет. Олимпийский резервтиҥ училищези не дегени – ол «узкий специализация». Оны ӱренип божоткон соҥында, спорттыҥ талдап алган бӱдӱми аайынча тазыктыраачы эмезе физкультураныҥ ӱредӱчизи болор. Андый училищеде ӱренип тургандарды кӱнине беш катап азырап јат, кеп-кийимле јеткилдейт — бастыразы государственный јеткилдеште. Анда ӱренген спортчыларга бойын јаҥыс ла кӱрешке беринип, бийик турулталар кӧргӱзерге кичеенери артат.

Алтай Республиканыҥ Олимпийский соведи деп тергеелик јондык организация тӧзӧлгӧн. Оныла колбу тудуп иштейдис. Эки-ӱч јыл кайра республиканыҥ башчызына тергеебиске андый училище керек деп бичигенис. Је бу сурак эмдиге чечилбеген. Айса болзо, јаҥы келген башчы бу сурактыҥ аайына чыгарга јӧмӧжӧр деген ижемји бар. Олимпийский совет грек-рим кӱрештиҥ федерациязыла кожо јӧптӧжӱ тургузып, андый иш ӧткӱрип јат. Олимпийский советтиҥ баштаҥкайыла быјыл јайгыда республикабыска башка-башка јылдарда спорттыҥ башка-башка бӱдӱмдериле Олимпийский ойындардыҥ чемпиондоры болгон улус келип јӱрген. Олорло туштажулар јаҥыс ла Горно-Алтайскта эмес, је анайда ок тӧрт аймакта база болгон эди. Эзенде Олимпийский совет «Алтын Кадын» деген форум ӧткӱрерин темдектейт. Оныҥ ачылтазы Горно-Алтайскта ӧдӧр, оноҥ арыгызы Белокурихада, Бийскте ле Бочкариде улалар. Оныҥ ижинде база туружарыс.

Бу кӱскиде «Ийдениҥ кубогы» деп маргаан ла М. В. Карамаевтиҥ чыкканынаҥ ала 90 јылдыгына учурлай грек-рим кӱрешле уулчактар ортодо СФО-ныҥ маргаанын ӧткӱргенис. Олорго узак јылдарга кӧрӱшпеген тазыктыраачы нӧкӧрлӧрис келген. Кӧп олимпийский чемпиондор келген, ол тоодо Александр Карелин. Ол ады-јолдоры јарлу улус республика ичиле јорыктап, мастер-класстар ӧткӱрген. Бу бастыра ла озодоҥ темдектеп алган иш болуп јат ла бис оны једимдӱ ӧткӱргенис деп бодойдым. Олимпийский ойындардыҥ чемпиондоры быјыл республикабыстыҥ тӧрт аймагында болгон болзо, эзенде бу географияны јаандадар деп темдектеп алганыс. Андый колбуны тудуп, спортчыларла, ада-энелериле туштажулар ӧткӱрер деген санаа бар. Келер ӧйдӧ кӧп-кӧп улусла туштажып, олорго спорттыҥ учурын, оныҥ керектӱзин јартаарыс. Республиказыныҥ адын кӧдӱретен кӱчтӱ уулдар ӧскӱрер керек.

–Кандый бескеде кӱрежип турган јерлештериске ижемји бар?

–Је бӱгӱнги кӱнде бис ол ло Сӱнер Конуновко, Батыр Ечешевке, Алексей Тадыкинге иженедис. Олор бастыразы ла олимпийский бескелерде тудужат. Анчада ла Тадыкин јакшы турулталар кӧргӱзерин мынаҥ да ары улалтса, 2024 јылдыҥ Олимпийский ойындарына барары учун тартыжар аргалу болор.

Ол ло Азамат Кустубаев быјыл Казахстанда грек-рим кӱрешле ӧткӧн телекейлик маргаанда олимпийский ойындарда туружар лицензияны ойноп болбоды. Је ондо Азияныҥ маргаанында ла ӧскӧ дӧ телекейлик маргаандарда туружып, јакшы једимдерге једер аргазы бар. Ол тушта Азамат эзенде Японияда ӧдӧтӧн Олимпийский ойындарда туружар аргалу болор.

–Грек-рим кӱрешти республика ичинде јӧмӧп турган улустыҥ тоозы ас эмес болбой…

–Бӱгӱн попечительский советтиҥ јааны спорттыҥ ветераны, Эл Курултайдыҥ председатели В. Н. Тюлентин болуп јат. Александр Манзыров Алтайына јанып келгенинеҥ он јыл кире ӧй ӧдӧ берди. Оныҥ камааны база јаан. Болужып, јӧмӧжип турган улус кӧп деп айдарга јараар.

Калганчы јылдарда Россияда спортивный кӱрештиҥ федерациязынаҥ республикага ӱч кебис ле ӧскӧ дӧ јазалдар келген. Бир-эки кире аҥылу зал тудар керек деп амадайдыс. «Баатыр» деп спортзал эмдиги ӧйдиҥ некелтелерине келишпей јат. Айса болзо, оны јемирип, ордына јаҥызын тудар эмезе ӧскӧ јерге башказын тудар керек. Је кыймыгу, иш болуп ла јат. Республиканыҥ јаҥы башчызы О. Хорохординле колбу тудуп, бу сурактарды кӧдӱрерис. Учурал келижерде, бойыныҥ баштаҥкайыла Алтайда грек-рим кӱрештиҥ ӧзӱми керегинде бичик белетеген Арутай Адаровко быйанысты айдып салайын. Ол бичикти кепке базар аргаларды табарыс, удабастаҥ оны кепке базып чыгарарга албаданарыс. Биске јаантайын јӧмӧжип турган улустаҥ В. А. Кыдатовты, алдында ӧйлӧрдӧ јӧмӧлтӧзин јетирген Г. П. Тайборинди база темдектеп салар керек.

–Јарт. Ачык-јарык эрмек-куучын учун быйан, апарып јаткан ижигер јаан једимдерлӱ болзын.

–Слерге быйан.

К. ЯШЕВ куучындашкан

Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуругы