Алтайдын Чолмоны

Ончозына бойыныҥ кӱчиле јединген…

26.11.2019

Ӧткӧн чактыҥ экинчи јарымында Алтайыстыҥ эрчимдӱ ле кӧп  иштенген јайалталу бичиичилериниҥ, поэттериниҥ бирӱзи Байрам Кӱндӱлеевич Суркашев. Јарлу эмчи ле бичиичи јерлежистиҥ чыкканынаҥ ала 80 јылдыгына учурлалган кӧп керектер кӱчӱрген айдыҥ баштапкы кӱндеринде культураныҥ Горно-Алтайсктагы кӧп учреждениелеринде ӧтти.  Олорды ӧткӱрерине јаан камаанын ла јӧмӧлтӧзин поэттиҥ билези, ол тоодо Москвада јадып ла иштеп турган кызы Аржана Байрамовна Бычкова јетирген. Бу јаан учурлу керектер ӧткӧн соҥында, ол “АЧ-ныҥ” корреспондентиле туштажып, эрмек-куучын ӧткӱрер јӧбин берген.

—Аржана Байрамовна, озо ло  Слердиҥ акту бойыгарла таныжалы. Чыккан-ӧскӧн јеригер, азыраган ада-энегер керегинде куучындап беригер.

—Мениҥ ада-энемди — Байрам Кӱндӱлеевич ле Раиса Дмитриевна Суркашевтерди — кӧп кычыраачылар билер. Энем јарлу поэт, кӧчӱреечи Караҥ Кошевтиҥ эјези.   Ада-энем бойыныҥ ӧйинде Улаган аймактыҥ тӧс јуртында јадып иштегендер. Адам врач болгон, энем дезе алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизиниҥ ижин бӱдӱрген. Мен Улаганда чыккам ла 5-чи класска јетире ондогы школдо ӱренгем. Оноҥ бистиҥ биле Горно-Алтайсктӧӧн кӧчкӧн, мен каланыҥ 6-чы номерлӱ школын божотком.

Школды божодоло, мен ӧскӧ ороондордыҥ тилдерин ӱренер институтка кирерге амадагам.  Је адам  мени медицинский институтта ӱрензин деп тыҥ кӱӱнзеген. Школдыҥ кийнинде документтерди тудунып, адамла экӱ Барнаулдагы Алтайский государственный медицинский институтка барганыс. Адам айткан болгон: “Акушер-гинекологко ӱренбе. Коркышту кӱч иш, тӱни-тӱжи иштеериҥ, барлу ӱй улустыҥ су-кадыгыла колбой, кӱч учуралдар кӧп туштаар. Санааркашту, сандырашту, чылаазынду иш. Оныҥ ордына физиотерапевтке ӱрен эмезе окулистке, ак халаттаҥ кийеле, јайым иштеп јӱрериҥ”. Је мен  “лечебное дело” деп бӧлӱкти талдап, акушер-гинеколог деп специальность алгам.

—Слер Москва јаар ӱредӱниҥ кийнинде ле иштеп јӱре бергенеер бе?

—Менде Москвада иштеер деген амаду болбогон. Институттыҥ кийнинде адам Горно-Алтайскта иштеерге кычырган, областьтыҥ эмчилигинде интернатураны ӧткӧм. Оноҥ Кан-Оозы аймактыҥ тӧс эмчилигинде гинеколог болуп иштегем. Кижиге барып, кысту болгом. Ол кӱч 90-чы јылдарда мен баламла кожо отурала, гинекологияныҥ бойымныҥ таҥынаҥ  кабинедим ачкам. Ол тушта ондый арга берилип баштаган. Бир ле јыл иштеерге келишкен. Нениҥ учун дезе, меге иштеерге бербегендер: бир кӧрзӧҥ, СЭС шиҥжӱлӱ келер, база кӧрзӧҥ, ӧскӧ шиҥжӱлер  келип, бойыныҥ некелтелерин эдер болгон.  Медицинада окылу јамылулар мениҥ кабинедимди канайып та болзо, јабарга чырмайгандар.

Мен профессионал јанынаҥ ончозынаҥ бийик болорым, ойто кайра келеле, тӱҥей ле иштеерим деп, нык санангам. Онойып,  мен Москвада Сеченовтыҥ     адыла адалган медакадемияныҥ ординатуразына киргем.

—Ӧткӧн чактыҥ 90-чы јылдарында ыраада барып, ӱредӱге кирери  тегин керек эмес ине…  Слерге кем-кем болушкан ба?

—Кӱч эмей.  Је мен ол тушта акчаны бойымныҥ кӱчимле иштеп алгам. Ол јылдарда не ле неме једишпей турган ӧй болгон. Мен Алматыдаҥ ӧдӱктер, сопоктор, кроссовкалар экелип садып туратам. Акча иштеп алала, мен Москва баргам. Академияга кирерге направление керек болгон, је мен бир јылдыҥ акчазын тӧлӧп, кирип алгам. Академияныҥ кафедразыныҥ заведующийи, профессор Ирина Степановна Сидорова мени бойына алып алган. Академияныҥ общежитиезинеҥ јер берген.  Бир јыл ординатурада  ӱренгем. Ӧскӧ эмчи-докторлорго кӧрӧ, меге ле база бир кижиге ӱредӱле коштой балдар табар турада окылу иштеер, операциялар да эдер, ишјал алар арга бергендер.

Бир јыл ӱренип туруп иштеген кийнинде меге кандидат диссертация корулаарга аспирантурада ӱрензин деген шӱӱлте эткендер. Аспирантурага направление керек болгон, Алтай Республиканыҥ постпредставительствозыныҥ јааны Александр Поликарпович Манзыров меге направление аларга  болушкан.

—Балалу эпшиге ӱренип, ол ок ӧйдӧ иштеп јӱрерге кӱч ле болгон болбой?

—Ол ӧйдӧ Агуна кызымла экӱ общежитиеде јадып, иштеп-ӱренип турарымда, биске адам ла энем тыҥ болушкан. Олор экӱ бирдеҥ келип, јарым јыл  бисле кожо јадып, кызымды кӧрӱшкен. Ол учун мен олорго јаан быйанду јӱредим.

Аспирантурада ӱренип тура, мен лаборант та, дежурант та болуп иштегем. Байрамдарда мен јакылтала јаан кара уур чемоданда   медјепселдер, медикаменттер экелетем. Онойып мен аргаданып јӱргем. Диссертацияны мен тӱрген ле јеҥӱлӱ корулагам.

Оноҥ мени медицинский академияныҥ медицинский квалификацияны бийиктедер факультедине кычыргандар. Ондо мен врачтарга лекциялар кычыргам, башка-башка ӱредӱлер ӧткӱргем. Мен кайда ла иштегемде, ижимди каруулу ла јакшы бӱдӱрерге кичеенетем. Москва јаан конкуренцияныҥ калазы, ондо бош салынып, јалкуурып јӱрзеҥ,  јединген тепкижиҥнеҥ кайра таштадып да ийериҥ эмезе иш те јок артарыҥ…

—Аржана Байрамовна, Слер керек дезе, медицина билимдердиҥ докторы эмезеер бе?

—Эйе. Байла, мениҥ албаданчагымды, иштеҥкейимди кӧрӱп, мени очный доктурантурада ӱрензин, билимдердиҥ докторына диссертация бичизин дешкендер.   Мен докторский диссертациямды 35 јаштуда корулагам. Медицинский академияга, јаан јашту профессорлорго ол сӱреен јаан кайкал болгон.

Мени Калыктардыҥ најылыгыныҥ российский университединде (РУДН) гинекологияныҥ ла акушерствоныҥ кафедразында иштеерге кычыргандар. Мен ондо билим де ишти, преподавательдиҥ де ижин, практикалык да ишти апаргам. Оору улусты да кӧргӧм, балдар табар турада да иштегем, јаан оору барлу ӱй улуска да консультациялар ӧткӱргем.  Мени таҥынаҥ клиникаларга  барлу  ӧйинде   оорып, кӱч јӱрген улусты кӧрӧргӧ, консультацияларга кычырып баштаган. Эмди де ондый учуралдар кӧп болуп јат. Оныла коштой таҥынаҥ кижиниҥ јаан клиниказында заведующий болгом. Оноҥ клиниканыҥ медцинский ӱредӱ јок башкараачылары јаҥы технологияларды, эп-аргаларды иште тузаланар деген шӱӱлтемди оҥдобой, јӧмӧбӧй, иште јаҥыртуларды кӱӱнзебей турганын кӧрӱп, бойымныҥ арга-кӱчимле, ол тоодо кредиттерле клиникамды тӧзӧгӧм лӧ “Армедика” деп адагам.   Адамныҥ Евгений Стюарттыҥ орус тилге кӧчӱрген “Ак халат” деп ӱлгерин клиниканыҥ гимни эдип алгам. Мениҥ клиникам кӧп ууламјылу иштӱ, јакшынак операционныйларлу, јаҥы технологияларды ла медикаменттерди тузаланып јат. Клиникага бастыра ла ороондордоҥ келип турулар. Мениҥ балдарым бастыра телекейде бар деп айдар аргам бар.  Тургуза ӧйдӧ мен РУДН-ныҥ акушерство ло гинекология кафедразыныҥ профессоры, Европаныҥ акушер-гинекологторыныҥ ассоциациязыныҥ турчызы, Россияныҥ врачтарыныҥ ассоциациязыныҥ турчызы. Кӧп тоолу статьялардыҥ ла шиҥдештӱ иштердиҥ авторы.

—Аржана Байрамовна, Слер адагардыҥ пьесазыла тургузылган спектакльдыҥ кийнинде сӧс айдып, адагардыҥ юбилейин бийик кеминде ӧткӱрерге узак ла амадап јӱргенеер дедигер…

—Эйе, мен јӱрегимде ондый кӱӱн-амадуны узактаҥ ла бери алып јӱргем. Энем эки јыл адамныҥ бичимелдериниҥ јуунтызын белетеген, оноҥ оны электронный бӱдӱмге салганыс. Онойып “Эзендик” деп јуунты “Алтын-Туу” бичик чыгармада чыкты. Мен бойыма ӱзеери экземплярлар база јакыткам. Бир јыл кайра мен Байрам Суркашевтиҥ 80 јылдык юбилейин темдектеер шӱӱлтемле Алтай Республиканыҥ культура аайынча министерствозына киргем, республиканыҥ эл библиотеказына библиографиялык бичик чыгарар шӱӱлтемди айткам. А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейде адамныҥ кӧрӱзи тургузылган ла јиит поэттердиҥ “Кееркедимниҥ тӱнинде” деп конкурсы ӧткӧн. Мен жюриде болгом, белетеп алган сыйларым јеҥӱчилдерге табыштырылган. Республиканыҥ эл театрында режиссер Эмма Александровна Иришева јаан јайалталу артисттериле кожо спектакль тургускан.

“Телекейлик литературада “Ромео ло Джульетта” бар, алтай литературада јок” — деп, адамныҥ айтканын уккам. Ол ондый амаду-санаазыла пьесазын бичиген деп бодойдым. Ол “Амаду ла Айана” деп пьесазын јӱрӱмде чын болгон учурал аайынча бичиген. Тургузарга амадаган, је келишпей калган ошкош…

Онойдо ок адамныҥ сӱрин таккан ла ӱлгерлеринеҥ ойгор сӧстӧр  бичилген ӱч баннер тургустым. Бирӱзи Улаганда, “Алтай туулар мениҥ кабайым” деп сӧстӧрлӱ. Калада “Маленький народ с большой душой” деп сӧстӧрлӱзи, аэропорттыҥ јанында “Поэттиҥ јӱрӱми ӧлӱмнеҥ бийик” деп ӱлгерлик сӧстӧрлӱ баннерлер турат.

—Слердиҥ санаагарда адагар  кандый кижи болуп артты?

—Адам мен оогошто мениҥ бошпок јаактарымды алакандарыла тудала, окшоор, “балам, балам” деп, такып-такып айдып турар. Эмди эске алынзам, ол сӧстӧрдӧ оныҥ сӱӱжи, мениҥ келер јӱрӱмим учун санааркажы сезилет.  Адамда меге, балдарыма учурлаган ӱлгерлери бар. Адам мениҥ эки баламды экӱлезин кӧргӧн. Москвага келип, Агунаны кӧп кӧрӱшкен. Агуна баштапкы класска да барарда, кожо болгон.

—Билегер, таҥынаҥ јӱрӱмеер керегинде нени айдарыгар?

—Бис Москваныҥ тыштында бойыстыҥ јаан агаш турабыста јададыс. Оны бойыс тутканыс. Кызым Агуна банкирдиҥ ӱредӱзин божоткон, эш-нӧкӧрлӱ. Уулым Стас 16 јашту. Ол Москвада медицинский университеттиҥ предуниверсарийинде ӱренет. Ого 10-11 класстардыҥ ӱренчиктери ортодо конкурс јаан болгон. Ол онойдо ок туулык велосипедле, теннисле, самболо, маутинбайкла јилбиркейт, кӱӱлик школдо ӱренет. Мен бойым туулык чанала јыҥылайдым. Адабыс Игорь Владимировичле, уулымла кожо кышкыда туулык чаналу ороондордо болорго сӱӱйдис. Онойып, бис Австрияда, Францияда, Италияда ла Швейцарияда болдыс.

Улаганда јадып турган Азан карындажымла бис экӱ сӱреен нак, бой-бойыска болужадыс. Мен бӱгӱнги кӱч ӧйдӧ оныҥ балдарына бийик ӱредӱ аларга болужып јадым. Јаан кызы база акушер-гинеколог, экинчизи база Барнаулда мединститутты божоткон. Бу институтта адам база ӱренген эди. Ӱчинчизи — уул черӱдеҥ келер, оны база ӱредерис.

“Алтайдыҥ Чолмоны” газетке адамныҥ кӧп юбилейлериле, ол тоодо 80 јылдыгыла колбой, кӧп бичимелдер јарлап, калык-јонго айтканы учун бистиҥ биледеҥ јаан быйан!

—”Алтайдыҥ Чолмоны” газеттиҥ кычыраачыларыныҥ  адынаҥ Слерге эрмек-куучын учун быйан, Аржана Байрамовна. Ижигерде једимдер кӧп болзын, билегерде ырыс ла амыр-энчӱ болзын!

 Н. БЕЛЬЧЕКОВА

Фотојурукта:

Ада энезиле кожо.

1987 јыл.