Алтайдын Чолмоны

Иштеҥкей ишти таап алар

29.11.2019

Аста ЗАМЯТИНА – Чамал аймакта аҥ ӧскӱрип турган «Байгабак» деген ээлемниҥ башкараачызыныҥ ордынчызы. Јурт јашӧскӱримниҥ Россиядагы бирлигиниҥ Алтай Республикада бӧлӱгин тӧзӧгӧндӧрдиҥ бирӱзи ле бу кыймыгуныҥ эрчимдӱ туружаачызы. Бийик юрист ӱредӱлӱ јиит кижини јурт ээлемниҥ ижи не јилбиркеткен? Бистиҥ куучыныс бу сурактаҥ башталган.

–Бистиҥ ээлемис 2000 јылда тӧзӧлгӧн – деп, Аста Васильевна куучындайт. –Мен мында ла чыдагам. Школдо до ӱренип турарымда, студент те болорымда, бош ӧйимди, эне-адама болужып, «Байгабакта» ӧткӱретем. Барнаулда юрфакты божодып, Горно-Алтайскта таҥынаҥ фирмаларда ла башкаруда сегис јылдаҥ ажыра юрист болуп иштегем. Је эне-адага база болужар керек. Адам Василий Владимирович Доронин мындагы ээлемниҥ башкараачызы, бастыра кату-кабыр ишти эш-нӧкӧрим Александрла кожо олор бӱдӱрет. Мен дезе ончо чаазын ишти эдедим, база улусла иштеп јадым. Меге мында јарап јат. Оноҥ, кандый да болзо, бойыҥныҥ керегиҥ, кемге де эмес, бойыҥа иштеп јадыҥ. Бу база учурлу…— деп, ол куучындаган.

Бис маральникке аҥдарды азырап турган ӧйдӧ једип барганыс. Чыҥдый эдип туткан туралар, кӧлӱктер тургузатан аҥылу јерлӱ јакшынак јол, аттар, уйлар, айылдыҥ јанында јайым маҥтап јӱрген кара ла чоокыр кроликтер, такаалар – «Байгабак» чыт ла эткен ээлем болтыр. «Кроликтерди база тудуп турганыгар ба?» – деп сурадым. «Тӱлкӱлерди азыраарга – деп, Аста Васильевна каткырат. –Јок, тӱлкӱлер тутпай јадыс. Кышкыда јерлик тӱлкӱлер келип, олорды кетеп-тудуп, јип салат. Јаска јетире ӱч-тӧрт лӧ тын артар. Бис бого кроликтерди 7 јыл кире мынаҥ кайра экелгенис. Јайым салып ийгенис, бойлоры ла јӱрет».

Аҥ деген тындуны мен јуугынаҥ баштапкы катап мында кӧрдим. Салган азыралды јип турганын кӧрзӧҥ, азыранты ла мал, уй ошкош. Балдары не кӧрӱнбей турган деп сурадым. Угар болзо, бу аҥ јайдыҥ бажында кырларда тӧрӧп, бозуларын кӧргӱспей, корулап јӱретен эмтир. «Кӱчӱрген айдыҥ учында — јаҥар айда, јада кар јада берзе, азырал јетпей барза, ол ло тушта мыйгактар бозуларын ээчидип, ӧзӧккӧ тӱжӱп јат. Тӱште олорды кӧрбӧзиҥ. Бу ла ӧйдӧ бис олорды чедендеп, уколдоп, тоозын аладыс. Ого јетире канча бозу кожулганын билбезис те. Јерлик аҥ ине. Уксагар, сыгындар эмдиге эткенче. Јаражын!..» – Аста Васильевна аҥдар керегинде ӱзӱги јогынаҥ куучындагадый ошкош. Меге де сӱреен јилбилӱ. Олордыҥ кажызына ла, чыгардаҥ ала, байа балага канайда медициналык карта эдип турган, ондый ла бичик эдип турган болтыр: качан чыккан, бескези кандый болгон, кандый прививкалар тургускан, канайда чыдаган… Сыгындардыҥ мӱӱзиниҥ бескезин јылдыҥ сайын бескелеп, чыҥдыйын, кандый бир аҥылузын – ончозын темдектеп јат. Ӧскӧ маральниктердеҥ аҥды садалып эмезе толыжып, кан солып турганы кайда. Азыралы – база бир башка куучын. Мендий билбес кижи аҥныҥ мӱӱзи чыгып келзе, оны кезип ле алатан иш деп сананып турган не.

–«Сен ондо нени эдип тургаҥ, јаантайын бош јок?» — деп, најыларым айдат. Је јурт ээлемниҥ ижи ондый не, таштап, јӱре берер арга јок. Турбаза болзо, бӧктӧйлӧ, эки-ӱч кӱнге амырап јӱре де бергедийиҥ, не де болбос. Мында дезе аҥдарды кӱнӱҥ ле азыраар, кӧрӧр керек. Чеденин јерлик аҥдар эмезе шокчылдар бузуп койбозын деп, атту эбирер. Эскирген чедендерди солыыр, чеден-кажаандарды јазаар. Керексиген кижи ишти таап ла алар – деп, Аста Васильевна куучындайт.

Ээлемде билениҥ улузынаҥ ӧскӧ база 5-6 кижи јаантайын иштеп турган эмтир. Маральниктиҥ јериниҥ кеми бир муҥ гектардаҥ ажыра. Ӧлӧҥди бойлоры белетеп јат, јӱк ашты садып аладылар. Аҥнаҥ иштеп алган акча олорды ла тударга барып јат деп, ол айдат. Коштой туризмле иштебеген болзо, кӱч болор эди деп. Јайгыда аҥдар кӧрӧргӧ келип турган туристтер кӧп болот, олорды аттарга отургызып, кырлар јаар аҥдар јӱрген јерге апарадылар. Москва, Петербург ла ӧскӧ дӧ јаан калалардаҥ, гран ары јанынаҥ келген јорыкчылар Алтай Республиканыҥ улузыныҥ ачык-јарык ла кӱндӱзек кӱӱнин темдектейтен эмтир.

Јурттыҥ јашӧскӱриминиҥ союзы не биригӱ болгоны, ондогы ижи керегинде куучындап берзин деп, Аста Васильевнаны сурадым.

«Јурттыҥ јашӧскӱриминиҥ союзы ороондо иштегени 10 јыл болуп калган – деп, ол айдат. – Бу јондык биригӱниҥ бистиҥ тергееде бӧлӱги быјыл сыгын айда, республиканыҥ башчызына Олег Хорохордин тудулганыла, Чамал аймактыҥ јааны Александр Алисовтыҥ јӧмӧлтӧзиле тӧзӧлгӧн. Тергеелик бӧлӱкти Мария Витальевна Ардиматова башкарат, мен оныҥ ордынчызы болуп јадым. Эм тургуза биригӱниҥ јербойындагы организациялары Чамал, Майма ла Турачак аймактарда тӧзӧлгӧн. Јуукта Шабалин аймакта јуун ӧткӱргенис.

Бис јурт јерде јаткан ла иштеген улуска государствоныҥ эткен јӧмӧлтӧ иштери: гранттар, субсидиялар ла оноҥ до ӧскӧ болушту керектер керегинде јетирӱни јетирери аайынча иштейдис. Мындый јетирӱни јуртта иштегендер ончозы јакшы билер деп айдар арга јок. Интернетте де јетирӱлер толо эмес эмезе ас болуп јат. Анайда ок јурт јердиҥ ӧзӱми аайынча национальный ӱлекер јӱрӱмде канайда бӱткенин биригӱ шиҥжӱде тудуп, ол аайынча јетирӱни федерал тӧс јерге ийет. Келер јылда «Јурт јерлердиҥ ӧзӱми» деген федерал программа иштеп баштаар. Ондо јурттыҥ баштаҥкайлу улузы элбеде туружары сӱрекей јаан учурлу. Нениҥ учун дезе јуртта јӱрӱмди јарандырарга, эл-јонныҥ јадын-јӱрӱминиҥ чыҥдыйын бийиктедерге кайда нени эдери керектӱ болгонын јербойыныҥ улузынаҥ артык кем де билбес. Кайда да элдеҥ озо суу ӧткӱрер керек, кандый да јуртта спортзал эмезе балдардыҥ ойноор јерлери јок, јурттыҥ ичин јарыдар сурактар турат. Јурттыҥ чырай-кеберин, ондо јадар айалгаларды эмдиги ӧйдиҥ некелтелерине келиштире тӧзӧӧр амаду тургузылат. Бу керектер јиит улус јурттаҥ барбай, мында иштеп артарына јӧмӧӧр учурлу».

Аста Васильевнаныҥ темдектегениле, јурт ээлемде бӱгӱн курч турган сурактардыҥ бирӱзи ӱредӱлӱ кадрлар јетпей турганы. Онойдо, аҥдар ӧскӱрген бӧлӱкте аҥ ӧскӱреечилер, зоотехниктер, ветеринарлар, управляющийлер једишпей јат. «Горно-Алтайсктыҥ университединде бу аайынча ууламјылу ӱредӱ бар, је ондо ӱренген студенттерди бис практика да ӧдӧргӧ, јайгыда иштеерге де кычырып болбой јадыс. Јакшы ишјал да олорды јилбиркетпей јат. Бисте Интернет јок ло сопокторлу ӧтӧк чейип базарын укса, мойноп ийедилер» – деп, ол айдат.

Ээлемде иштеген улус, ол бойы арга јеткенче ӱренип јадылар: бу ууламјыда иштеген улусла ченемелиле ӱлежип, сыгын аҥ туткан билим учреждениелерге барып, кычырып… «Аҥныҥ мӱӱстерин консервировать эдерин де алза, бу канча кире чӱмдӱ иш, оныҥ ончо айалгаларын, аҥылуларын, бу иште јаҥыртуларды билер керек» – деп, ол айдат.

«Слер, эш-нӧкӧригерле јиит улус, јорыктап, амырап барып турган болбойыгар?» — деп сурадым.

«Јол келишсе, барып турбай. Јуукта Казахстан јаар айылдап јӱргенис. Кычырып та турган улус бар, је туура салбас ишти канайдар… Парктыҥ јерин чедендеерин де алза, бийик кайыр јерлерге тӧҥӧштӧрди, сетканы аттарла јетирер керек. Техника-эш чыгып болбос јерлер бар. Тӧҥӧштӧр тургузарга ороны колло казар керек – бу кӱч, јаан иш ине. Эзенде аш чеберлеер јакшы јер тударга турубыс, эм тургуза азырал ашты темир јолдо тузаланган контейнерлерде саладыс. Мӱӱс кескен јерди јаҥыртар керек. Агаш дезе баалу, анчада ла тыт агаш. Бойыска јакшы иномарка кӧлӱк те садып аларга акчаны карамдайдыс, иштеп алган акча ӱзе иш-керектерге барат. Быјыл трактор садып алганыс, оныҥ чыгымдарыныҥ кезигин государство јандырып берген. Јурт ээлемди јӧмӧӧр программа, анчада ла јурт иштерде керектӱ техниканы аларга болуш јакшы иштеп баштаган. Техника јогынаҥ не де болбос эмей…» – Аста Васильевнала бистиҥ куучыныс ойто ло иш-керектерге кӧчӧт.

Ол бойы ондый кижи ошкош – кандый ла ижин учына јетире билерге кичеенер ле быжу эдер. Адазы ла эш-нӧкӧри, бистиҥ эрмек-куучыныска киришпей, аттарлу чеденде кирип алган, та нени де эдип тургандар. Василий Владимирович Доронин Майманыҥ кижизи болтыр. Совет ӧйдӧ автоколоннада кӧлӱкчи болуп иштеген, оноҥ ороондо јаҥыртулу ӧйлӧр башталарда, аргачылык ижин баштаган. Тӧрт балазынаҥ тургуза ӧйдӧ адазыла кожо јаҥыс Аста Васильевна кӧнӱ иштейт. Арткандары кем Барнаулда, кем Горно-Алтайскта бойлоры иштӱ-тошту улус.

Азыйда бистиҥ јаандарыс: «Ӱренбезеҥ, кой кабырарыҥ» – деп арбанатан. Ӧйлӧ кожо јӱрӱм кубулган. Эмди мал-аш тударга, јурт ээлемде иштеерге ӱредӱлӱ, баштаҥкайлу, эрчимдӱ улус керек болуп јат. Ижин кирелтелӱ эдип тӧзӧӧр, чоттонып, садыжып билер, јасак берген аргаларды толо тузаланар. Јӱк мындый улус ӧрӧ ӧзӱп чыгар. Бистиҥ республика јурт ээлемниҥ чыҥдыйы бийик продукциязын эдип чыгарар, оноҥ кирелте акча алар амаду тургузып турарда, бу ишти бӱдӱретен тӧс улус – бистиҥ јурттардыҥ улузы эмей. Тӱндӱктиҥ, Ыраак Кӱнчыгыштыҥ талалары јаар «тӱрген» акча иштеп аларга барган јерлештеристи сананза, олордыҥ эрчими, арга-чыдалы, баштаҥкайы тӧрӧл республикабыска канча кире керектӱ. Јалку кижи кайдаар да акча иштеп барбас эмей.

«Байгабак», алтайлап чын айткажын, «Байкабак» болбой, ээлемнеҥ јанып јадала, мындый да санааларга алдырттым. Ээлемниҥ јанында јалаҥ јерлерде тӧккӧн ӧтӧктиҥ чогунтылары карарып јатты. «Малыныҥ ӧтӧгин де бодоп тӧкпӧй, оныла јериниҥ кыртыжын јарандырган кандый иштеҥкей улус» деп сананып калдым.

Светлана КЫДЫЕВА