Алтайдын Чолмоны

Агаш тазылы јерде, калык тазылы тилде

03.12.2019

ЮНЕСКО-ныҥ јӧбиле 2019 јыл Тургун калыктардыҥ тилдериниҥ јылы деп јарлалган ла ого учурлай ороон ичинде кӧп керектер ӧдӱп туру. Кӱчӱрген айдыҥ 21-23 кӱндеринде  Москвада Россия Федерацияныҥ ӱредӱлик министерствозыныҥ јӧмӧгӧниле “Россияныҥ калыктарыныҥ тилдери ле культуразы: корыыры ла ӧскӱрери” деп Текшироссийский форум ӧткӧн.  Оныҥ ижинде бистиҥ республикадаҥ Горно-Алтайсктагы Г. К. Жуковтыҥ адыла адалган 1-кы номерлӱ школ-интернатта алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи Вера КАРМАКОВА турушкан. Вера Якшибаевна Кармакова – Россия Федерацияныҥ Ӱредӱлигиниҥ Кӱндӱлӱ ишчизи, Журналисттер биригӱзиниҥ турчызы, тӧрӧл тилдиҥ ӱредӱчилериниҥ республикан ле федерал конкурстарыныҥ кӧп катап јеҥӱчили ле финализи, Алтай Республиканыҥ бӱдӱреечи ле јасакчы органдарыныҥ Кӱндӱлӱ грамоталарыла кайралдаткан. Ӱренчиктери республикан ла бастырароссиялык кемдӱ НОУ-лардыҥ кӧп катап јеҥӱчилдери болгон.  Ол бу јаан форумнаҥ јанып, “Алтайдыҥ Чолмоны” газеттиҥ редакциязыныҥ кычыртузыла келип, јол-јорыгы керегинде куучындаган.

—Вера Якшибаевна, озо ло Слерди ороон кеминде ӧткӧн ондый јаан ла тоомјылу керекте туружып, Алтай Республиканыҥ адын ададып јӱргенеер учун уткуп турубыс! Форумда туружар бӱдӱмји Слерге канайда эдилген?

—Уткуул учун быйан. Форумга барардаҥ озо  мен быјыл ӱлӱрген айда јарлалган заочный конкурста турушкам. Ол текшироссиялык ла тергеелер ортодогы јетирӱлик ле практикалык иштердиҥ “Россияныҥ калыктарыныҥ тилдери ле культуразы: корыыры ла ӧскӱрери” деп конкурсы болгон. Ол конкурстыҥ јеҥӱчилдерин эксперттер јартап, кӱчӱрген айдыҥ 22-чи кӱнинде ӧткӧн јаан форумга кычырганы ол. Мени школ-интернаттыҥ директоры Виктор Геннадьевич Затеев акча-манатла јӧмӧп, мындый бийик форумга аткарганы учун ого быйаным айдып турум.

—Слер конкурска кандый ӱлекер-проект аткарганаар?

—Конкурска школ-интернатта тургузып иштеген “Очок” (“Очаг”) деп ӱлекеримди аткаргам. Ол 2016 јылда тургузылган ла ӱч јылдыҥ туркунына бӱдӱретен  ижимниҥ ӱлекери болгон. Бистиҥ школ-интернатта Алтай Республиканыҥ калыктарыныҥ культуразыныҥ тӧс јери тӧзӧлгӧни лапту удай берген. Виктор Геннадьевич директор болуп келеле, оныҥ ижин башкарар керекти меге бӱдӱмјилеген. Мен бу ишти ӱренчиктеримле кожо апарадым. Тургуза ӧйдӧ бу тӧс јерде алтай, орус ла казах калыктардыҥ культуразы, кеендик ле тудунар-кабынар байлыктары јуулган деп айдар керек. Јада-тура бис тергеебисте јуртаган ӧскӧ дӧ калыктардыҥ (туба, куманды, чалканду ла о. ӧ.) культуразын, байлыктарын кӧргӱскен не-немелерди јууп тургузарга амадайдыс.

Бистиҥ школ-интернатта ӧскӱс ле ада-энезиниҥ кичеемели јок арткан балдар јадып ӱренет. Олор билезинде јакшы таскамал албаган учун, јаҥыс ла тӧрӧл тилин билбес эмес, је анайда ок тӧрӧл калыгыныҥ чӱм-јаҥдарын да, јаанду-јаштуга тоомјылу болор деген ле ӧскӧ дӧ јаҥжыгуларды билбес. Айдарда,  “Очок” деп ӱлекердиҥ тӧс ижи — ол калыктыҥ ич-кӧгӱс байлыктарына,  культуразына, чӱм-јаҥдарына тайанып, олорды тӧрӧлчи кӱӱндӱ, чындык улус эдип таскадары. Анчада ла јаан ајаруны јадын-јӱрӱмде јаҥжыккан узаныштарга, албатыныҥ эдимдерине ле онойдо ок    ич-кӧгӱс байлыктарга (тӧрӧл тилге, фольклорго, чӱм-јаҥдарга ла о. ӧ.) эдип турубыс.

Текшилей айтса, ӱлекер аайынча алтай калыктыҥ ончо байрамдары, экскурсиялар, конкурстар, јарлу ла јайалталу улусла туштажулар ла ӧскӧ дӧ кӧп керектер ӧткӱрилген. Эмди бу ӱлекердиҥ ӧйи тӱгенген, јаҥы  ӱлекер тургузып иштеер керек.

—Конкурс кандый номинацияларла ӧткӧн лӧ Слер кандыйында јеҥӱчил болгоноор?

—Конкурстыҥ тургускан амадузы јакшы деп кӧргӧм: Россияныҥ калыктарыныҥ тилдерин корыыры ла ӧскӱрери аайынча ишти эрчимделтери ле элбедери, албатылардыҥ јаҥжыккан  культуразыныҥ байлыктарыла таныштырары, Россия Федерацияныҥ калыктарыныҥ ич-кӧгӱс энчизин бааларына таскадары.

Номинациялары: “Тергеелик кемдӱ эҥ артык иш”, “Муниципал кемдӱ эҥ артык иш”, “Таҥынаҥ ӱредӱлӱ организацияныҥ эҥ артык ижи”, “Эҥ артык сетевой ӱлекер”, “Россияныҥ калыктарыныҥ тилдерин корыыры ла ӧскӱрери аайынча јондыкла эҥ артык јаба иш”. Конкурста 260 ӱлекер-иш турушкан ла олордыҥ 50-ни јакшы ла јеҥӱчил деп јӧптӧлгӧн.

Мен ӱлекер-ижимле “Тергеелик кемдӱ эҥ артык иш” деген номинацияда јеҥӱчил болгом. Јеҥӱчилдиҥ дипломыла кайралдаттым, Текшироссиялык форумда турушканымды керелеген сертификат ла спикер болгоным учун Быйанду самара алдым. Јеҥӱчил болгон ло јакшы деп темдектелген ӱлекерлердиҥ тургузаачылары форумныҥ баштапкы кӱнинде бойлорыныҥ иштериле таныштырып, јетирӱлер эткени солун болды. Оны ӧткӱрген модераторлор: педагогикалык билимдердиҥ докторы, профессор, “Педагогика” журналдыҥ баш редакторы Руслан Бозиев, психологиялык билимдердиҥ докторы, Москвада педагогикалык госуниверситеттиҥ кафедразыныҥ профессоры, РФ-тыҥ Государственный Думазыныҥ ӱредӱликтиҥ ле билимниҥ комитединде таскамал аайынча эксперт советтиҥ турчы-каруулу качызы Туяна Дугарова. Бурят кижи, Туяна Цыреновна, мениле таныжып, кандый ла сурак болзо, меге јалтанбай ла баштаныгар деп, адрес-сурузын берген эди…

—Ороонныҥ кандый тергеелеринеҥ туружаачылар келген?

—Калыктардыҥ најылыгыныҥ Россиядагы университединде (РУДН) ӧткӧн форумда јаҥыс ла конкурстыҥ јеҥӱчилдери турушкан эмес деп айдар керек.  Кӧп-кӧп тергеелердеҥ бӱткӱл делегациялар келген. Татарстаннаҥ, Адыгеядаҥ, Хакасиядаҥ, Башкортостаннаҥ,   Чувашиядаҥ, Удмуртиядаҥ, Дагестаннаҥ, Иркутск, Оренбург, Свердловск областьтардаҥ, Ямало-Ненецкий автоном областьтаҥ, Забайкальский крайдаҥ ла Санкт-Петербургтаҥ кӧп улус турушкан. Бистиҥ республикадаҥ мен јаҥыскан болгонымды темдектеер кӱӱним бар. Нениҥ учун ондый болуп калганыныҥ шылтагын мен билбезим, оныҥ учун јартаар аргам јок.

Мен ол тергеелердиҥ јетирӱлеринеҥ кӧпти билип, угуп алгам ла бойымныҥ ижимде де тузаланарга турум. Солун ӱлекерлердиҥ тоозында јаҥыс ла тилдерди корыырына ла ӧскӱрерине ууламјылу иштер болгон эмес, је анайда ок ӱредӱлӱ ле таскамалду ишти тӧзӧӧринде инновация-јаҥыртулу тематикалык ӱредӱлӱ  иштер, сетевой ӱлекерлер ле интерактивный аргалар керегинде јетирӱлер болгон.

—Вера Якшибаевна, кандый тергеелердиҥ ле јетирӱ эткен кандый спикерлердиҥ (куучын айткандардыҥ) иштерин темдектеер эдигер?

—Адыгея Республиканыҥ  башчызыныҥ  јакылтазыла Майкопто акча тӧлӧбӧзинеҥ адыг тилди ӱренер  курстар тӧзӧлип иштейт, “Мениҥ тазылдарым” деп текширеспубликан ӱлекер иштеп, ук-тӧстиҥ текши республикан агажын тӧзӧӧри ӧдӧт.  Онойдо ок јайгыда балдарды тилине ӱредер ле куучындаштырар  лагерьлер тӧзӧлип иштейт.  Ондо балдарды  тӧрӧл тилине ӱредер эп-аргалардыҥ тоозында актерлордыҥ узыныҥ ла сценадагы кееркемелдиҥ тӧзӧгӧлӧри ажыра тӧрӧл тилиле, албатызыныҥ јаҥжыгуларыла јууктада таныштырып турган болуптыр.

Ямало-Ненецкий автоном областьтаҥ Людмила Казымкинаныҥ “Кӧчкӱн јӱрӱмниҥ айалгазында школдоҥ озо ӱредӱни, этнокультурный аҥылуны ајаруга алып, тӧзӧп ӧткӱрери” деп ӱлекери јарады. Тӱндӱктиҥ аҥ ӧскӱреечилериниҥ кӧчӱп јӱрер чумдарында балдарды канайда ӱредип турганы видео ажыра кӧргӱзилген. Чумдагы ӱредӱ ле таскамал ӱредӱликтиҥ бӱгӱнги кӱндеги бастыра технологияларына тайанып ӧткӱрилет. Балдар ӱредӱлердиҥ ортозында чумдардаҥ чыгара јӱгӱрип, калыгыныҥ кожоҥдорын кожоҥдоп, бијелеп турганын кӧрӧргӧ оморкодулу. Бу ӱлекер “Эҥ артык сетевой ӱлекер” деп номинацияда јеҥген. Бисте Кош-Агаш аймактыҥ ӱредӱлик бӧлӱгиниҥ ишчилери јайгыда балдардыҥ кӧчӱп јӱрер “Кӧчкӱн” деп садигин тӧзӧп  база  иштеп турганын эске алыналы.

Дагестан Республиканыҥ (“Театрдыҥ педагогиказы”), Забайкальский крайдыҥ (“Тергеениҥ калыктарыныҥ тилдерин школдыҥ ла јондыктыҥ јаба ӱлекерлериле ӧскӱрери”), Чуваш Республиканыҥ  (“Балдарла иштееринде фольклорды тузаланары”), Удмурт Республиканыҥ (“Мультипликацияда баштапкы алтамдар — удмурт тилге ӱредери”) ле ӧскӧ дӧ тергеелердиҥ иштери јараган.

—Форумныҥ экинчи кӱнинде кандый јетирӱлер уктыгар?

—Баштапкы кӱнде конкурстыҥ јеҥӱчилдери ӱлекерлериле таныштырып, кайралдар алган болзо, экинчи кӱнде башка-башка гуманитар билимдердиҥ кандидаттары, докторлоры, ӱредӱликте ле таскамал иште јарлу профессорлор куучын айткан. Онойдо ок башка-башка тергеелердеҥ келген педагогтор, конкурстыҥ ол ло јеҥӱчилдери ойто ло куучын айткандар. Уткуулду сӧзин Национальностьтордыҥ керектери аайынча федерал агентствоныҥ башкартузыныҥ јааны Тимур Цыбиков айткан. Россияда тил јанынаҥ ӱредӱлик ле национальный тилдердиҥ политиказы керегинде профессор Сергей Боргояков, Орус ла национальный  литературалардыҥ культурный колбулары керегинде педагогикалык билимдердиҥ кандидады Жанна Критарова јилбилӱ јетирӱлер эткен.

Бӱгӱнги кӱнде балдар тӧрӧл тилиле литература кычырбай турганын ајаруга алзабыс, Ханты-Мансийсктиҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ ӱредӱчизи Разина Голубтыҥ “Ӱренчиктерди Юграныҥ поэттериниҥ ле бичиичилериниҥ литературада энчизиле јилбиркедери” деп јетирӱзи солун болгон. Ол орто класстардыҥ ӱренчиктериниҥ литературный биригӱзин 20 јыл башкарып јат. Ӱредӱчи ӱч јылдыҥ “Стихосложение” деп программазын тургузып иштейт. Баштапкы јыл поэзияныҥ  телекейине јол-јорык, экинчи јылда ӱлгерлер чӱмдеериниҥ тӧзӧгӧлӧрин ӱренет, ӱчинчи јылда тексттердиҥ лингвистикалык шиҥдежин ӧткӱредилер. Татарстанныҥ Казаньда Г. Ибрагимовтыҥ адыла адалган  орто ӱредӱлӱ школыныҥ  директоры Алфия Галиева ла бу тергеениҥ куучын айткан ӧскӧ дӧ улузы тӧрӧл тилди ӱренериниҥ сурагын курчыда тургустылар. Кӧп спикерлер тӧрӧл тилдерди ле литератураны ӱренер бичиктерди, методикалык бичиктерди тургузары ла чыгарары јанынаҥ ченемелдериле ӱлежип, бар курч сурактарды база кӧдӱрдилер.

Форумныҥ туружаачылары текши шӱӱлтезин айдышкандар: форум јылдыҥ ла ӧткӱрилип, тӧрӧл тилдерди ле культураны корыырында ла ӧскӱреринде профессионал узыла, ченемелле, ӱредӱликте јаҥыртуларла  ӱлежер јакшынак јаҥжыгу, тӧзӧгӧ болор учурлу.

Бистиҥ республиканыҥ Москвадагы постпредставительствозына телефон согуп, мени уткызын, конор турага јетирзин ле кайра  ӱйдешсин деп  сураган депутат Артур Кохоевке, постпредставительствоныҥ ишчизи Солтон Кыдыевке ле ӧскӧ дӧ улузына јаан быйаным айдып турум.

—Јилбилӱ эрмек-куучын учун јаан быйан, Вера Якшибаевна. Келер ӱйени таскадар ла ӱредер тоомјылу ижигерде јаан јаҥы једимдер кӱӱнзейдим!

Н. БЕЛЬЧЕКОВА