Алтайдын Чолмоны

Ойрот ӧйиниҥ газеттери — эл библиотекада

03.12.2019

Горно-Алтайсктагы М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотеканыҥ ас учурап турган ла баалу-чуулу  бичиктердиҥ фондында кепке базылып чыккан изданиелерле коштой, бистиҥ таланыҥ 1922-1959 јылдардыҥ туркунына область ла аймактар кеминде чыккан газеттери (подшивка) чеберлелет. Ады-јолдоры башка-башка јирме газет.

Ойрот тергеезинде бойыныҥ газеттери чыгып турганы бойыныҥ ӧйинде таланыҥ культуралык јӱрӱминде јаан учурлу алтам, керек деп кӧрӱлген. Газет кандый да ӧйдӧ јетирӱлердиҥ јарыткыш одычагы болгоны текши јарлу. Ол кычыраачыларды јаҥыс та тала кеминде эмес, је онойдо ок ороон, телекей кеминде политикалык, јонјӱрӱмдик ле экономикалык јӱрӱмде болуп турган керектерле толо, чындык таныштыратан.

Областной газеттерди кепке базып чыгарары керегинде јӧпти 1921 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 8-чи кӱнинде РКП(б)-ныҥ Тӧс Комитединиҥ Сиббюрозы јараткан. Онойып, «Ойротский край» деген газеттиҥ баштапкы номери кӱчӱрген айдыҥ 7-чи кӱнинде чыгарда, оныҥ алтай тилле «Кызыл Солун Табыш» кош-тончызы 1922 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 15-чи кӱнинде кепке базылып чыккан. Газет-листовкаларды РКП(б)-ныҥ областной комитединиҥ президиумыныҥ турчылары И. С. Алагызов, П. Я. Гордиенко кычырган-јазаган газеттер орус-алтай тилдерле 1925 јылдыҥ кочкор айына јетире ӧмӧ-јӧмӧ чыккан. 1925 јылдыҥ кочкор айыныҥ 13-чи кӱнинде алтай тилле таҥынаҥ башка тиражла «Кызыл Ойрот» газеттиҥ баштапкы номери чыккан. 1948 јылдаҥ ала ол «Алтайдыҥ Чолмоны» деп адалган.  1932 јылда «Ойротский край» деген газет «Красная Ойротия» деп адалган, 1948 јылдаҥ ала «Звезда Алтая» деп адалып чыгат.

«Алтайдыҥ Чолмоны» республикан газеттиҥ бӱгӱнги ӧмӧлиги газединиҥ «чыккан кӱнин» кӱчӱрген айдыҥ 15-чи кӱнинде темдектейт.

Јирмезинчи чактыҥ 30-чы јылдарында областьта тӧрт областной ло аймактардыҥ тӧрт газеди орус ла алтай тилдерле кепке базылып чыккан. Беженинчи  јылдарда газеттер ончо аймактарда чыгып баштаган. Темдектезе, КПСС-тыҥ Шабалиндеги аймак комитединиҥ ле ишкӱчиле јаткандардыҥ  депутаттарыныҥ аймак Совединиҥ «Сталинец» газеди, КПСС-тыҥ Кош-Агаш аймакта комитединиҥ ле аймакисполкомныҥ — «Јаҥы јол», партияныҥ Улаган аймактагы комитединиҥ ле аймакисполкомныҥ — «Социалистический мал учун», Майма аймактыҥ  ишкӱчиле јаткандарыныҥ депутаттарыныҥ аймак Соведи «Знамя коммунизма» деген газет чыгарган ла о. ӧ..

Јашӧскӱримге область кеминде эки газет чыгарылган: «Ойротский комсомолец» («Ойроттыҥ комсомолы») ле «Будь готов» («Белен бол») деген газеттер Ойроттыҥ ВЛКСМ-ныҥ областной комитединиҥ башкартузыла чыккан. «Будь готов» газет 1933-1934 јылдарда чыккан, каруулу редакторы Н. Серебряков болгон.

Эл библиотеканыҥ ас учурап турган бичиктер аайынча фондында 1941 јылда чыккан «Ойротский комсомолец» деген газеттиҥ јӱк ле бир канча номер чеберлелет. 1941 јылда бу газеттиҥ редакторы Е. Сыркашев деп бичилген.

«Красная Ойротия» ла «Кызыл Ойрот» деген областной газеттер окылу СМИ-лер деп чотолып, јӱрӱмде болуп турган керектерди кӧргӱзетен учурлу болгон. Ол ок ӧйдӧ олор культура бӧлӱгинде болуп турган јастыра шӱӱлтелерди, кӧрӱмди карамы јогынаҥ агы-чегине чыгарып, јаҥы культураныҥ баштапкы алтамдарын јӧмӧп,  болужар учурлу болгон. 1930-чы јылдарда чыккан газеттерди такып ајарулу кычырып, бӱктеринде јарлалган литература ла санат бӧлӱгиниҥ ле окылу риториканыҥ јарлалган јаан учурлу керектерин «Сибирские огни» журналдыҥ материалдарыла тӱҥдештиргенде, Ойроттыҥ СМИ-леринде репрессияныҥ сурагы јетирӱ-публицистикалык бичимелдер ажыра канайда кӧргӱзилгени јарт сезилет.

Айдарда, газеттер партийный јаҥныҥ органдарыныҥ рупоры болуп, эҥ ле озо политикалык учурлу керектердиҥ аайы-бажына чыгатан. Темдектезе, ишкӱчиле јаткандарды турумкай, јалтанбас ла ак-чек эдип таскадып, культуразыныҥ кемин кӧдӱрери болгон. Јербойында чыгып турган газеттердиҥ бӱктеринде бичинер-чӱмдеер јолын јаҥы ла баштап јаткан авторлордыҥ бичимелдери јарлалатан.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдарында газеттердиҥ бӱктеринде јалтанбас, јана баспас јуучылдар ла тылда нерелӱ иштеп јаткан улус керегинде бичимелдер чыгатан. От-калапту јууныҥ кийниндеги јылдарда Ойрот тергеебис, бастыра ороон чылап ок, уур-кӱчтердиҥ аайы-бажына ӧмӧ-јӧмӧ чыккан. Јурт ээлемниҥ ончо ууламјыларында бийик једимдерге једерге ичкери јӱткиген. Шак ондый нерелӱ иш керегинде ол ӧйдиҥ газеттери база элбеде бичиген, кӧргӱскен.

Ӧрӧ адалган газеттерге тургуза ӧйдӧ јилбӱ јаан, олор кыракы шиҥделет. Онойдо ок печатьтыҥ тӱӱкизин тереҥжиде шиҥдеер сок јаҥыс арга-предмет болуп јат. Шак бу газеттерди ӧйдиҥ тыныжын, ийдезин чеберлеечи, корулаачы деп айдарга јараар. Бис бу газеттердиҥ бӱктеринеҥ кӱнӱҥги кайнап-собурылып јаткан јӱрӱмниҥ тыныжын, элестерин кӧрӧдис, ӧткӧн чактыҥ јаҥылгазын угадыс.

М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотеканыҥ ишчилери областной газеттердиҥ ончозын ла аймактардыйыныҥ бир кезигин оцифровать эткен ле ол библиотеканыҥ http://www.nbra.ru/p ресурсы — электронная библиотека деген сайтына тургузылган. Бу мындый јарамыкту эп-арга шак бу ресурстарла ыраак јерлердеги тузаланаачыларга иштеерге сӱреен эптӱ. Бис слерди электрон библиотекага кычырадыс. Ас учурап турган газеттердиҥ ончо бичимелдери библиографиялык јартамалду каталогто, јетирӱлердиҥ бирлик базазына кийдирилген. Мынызы дезе кычыраачыларга керектӱ јетирӱни тӱрген табарына јарамыкту.

Т. МАЙЧИКОВА,

ЦКП-ниҥ баш библиотекари