Олонхо кай чӧрчӧктиҥ тойук јаҥары

03.12.2019

Алтай Республикада тоолу кӱндер кайра ӧткӧн калыктар ортодогы театроведческий форум ӧйинде Саха (Якутия) Республиканыҥ «Олонхо театрыныҥ» кайчы Н. П. Бурнашевтиҥ «Кыыс Дэбилийэ» деген кай чӧрчӧги аайынча режиссер Андрей Борисовтыҥ тургускан ойын-кӧргӱзӱзи ӧтти.

«Кыыс Дэбилийэ» деген ойын-кӧргӱзӱде культура ла санаттыҥ Арктический институдыныҥ 4-чи курсыныҥ он эки ӱренеечизи ойноды. Ойын-кӧргӱзӱни кӧрӧӧчилер изӱ колчабыжула уткыдылар. Оныҥ кйининде Россия Федерацияныҥ нерелӱ артизи, режиссер Андрей Борисов, курстыҥ ченемелдӱ ӱредӱчизи, сценадагы кыймыгу аайынча јаан ус Мария Маркова мастер-класс ӧткӱрди. Мастер-класста онойдо ок ойын-кӧргӱзӱде ойногон јииттер эрчимдӱ турушкан.

Андрей Саввич кӧрӧӧчилерге баштанып, «Олонхо театрдыҥ» учуры ла ӧткӧн ойын-кӧргӱзӱ керегинде куучындады: «Биске, «Олонхо театрга», ӱндӱ кожоҥдоп тургандар (вокал) келет. Бистиҥ театрда актер кажы ла кыймыгула кожоҥдоп јат. Је ондый да болзо, бу театр озо ло баштап тойукла кожоҥдоп турганыла аҥылу. Бис озо ло јаҥы декорацияларды, кеп-кийимдерди сананып табадыс. Је оноҥ лапту кӧрӧр болзо, тӧс јерде актердыҥ узы, оныҥ сценадагы кыймыгы болуптыр. Меге онызы јаан ачылта болгон.

Бу ойын-кӧргӱзӱде Настя Алексеева ла Алиса Ларионова тойукла кожоҥдоп јат. Кыстарды Россия Федерацияныҥ албаты артизи, профессор, калыктыҥ тойук кожоҥы аайынча ӱредӱчи Степанида Борисова ӱредет. Ол јииттерле мастер-класстар, кожоҥныҥ «Тойук» деген урокторын ӧткӱрет.

«Олонхо театрдыҥ» тӧс учуры, эп-аргазы тойук. Тойук јогынаҥ театр јок. «Олонхоныҥ» кӧргӱзетени, чыгара айдатаны Олонхоныҥ сӧзи. Мынызы јаҥыс та литературный куучын-эрмек эмес, је онойдо ок сӧс лӧ кай чӧрчӧктиҥ, Олонхоныҥ сӧзи. Мында чек ӧскӧ учур бар. Озо ло баштап бӱткӱл тексттеҥ ӧскӧ, башка кеми, онойдо ок кажы ла сӧстиҥ кийнинде сӱр-кебер, кечире айткан учур. Слер, бу залда отурган улус, ол сӧсти укпай јадыгар. Је якут кӧрӧӧчилер оны јакшы угат. Кӧскӧ, кӧгӱске ӱзеери Орчылаҥныҥ јуругы эбелет.

База бир јаан учурлузы – јаҥып, имдеп кӧргӱзери. Кажызы ла јарт болор учурлу. «Олонходо» јаҥыганы, имдегени чек башка. Темдектезе, кезикте кандый бир кижи колыла јаҥып, кӧзиле имдеп кӧргӱскени учына јетире јарт эмес болот. Онойып, тойукта бек ӱч тазыл-тамыр, ӱзӱлбес ӱч бӧлӱги бар. Эмезе тойукты јажытту јетирӱ деп айдарга јараар.

Ол јажытту јетирӱ кижиниҥ тамагында, якут тилле кылысахта. Тамакта табыш, кӱӱ јажынат, сыраҥай ла чипте ошкош. Мен бистиҥ јарлу тойукчыдаҥ тамактагы табышты-кӱӱни туура алып салза, не болор деп сурагам. Ол мениҥ сурагыма: «Бу учуралда кожоҥ угулар» деп каруузын јандырган эди. Бу јииттердиҥ ортозынаҥ экӱзи ле кылысахла јаҥарлайт».

Оноҥ ары куучынды Мария Маркеловна улалтты: «Чындап та, јаҥыганы, имдегени, јымжак кыймык база керек. Бис эҥ ле озо Олонходоҥ алган ӱзӱктерле иштегенис. Бисте «Сценадагы фехтование» деген предмет бар. Бис ондо европей шпагала иштегенис. Оноҥ бис ол шпагаларды туура салып, Олонходоҥ јаан јуу-согуш ӧдӱп турган ӱзӱктерди алганыс. Озо бажында бисте башка-башка оогош этюдтар, ӱзӱктер, база колдомдошкон јуу-согуш болгон. Кӧп лӧ бедиренгенис, ченегенис. Онойып ла турала, бис ойын-кӧргӱзӱниҥ јаҥы кемине чыктыс.

Белетеп алган ӱзӱкти кафедрабыста кӧргӱстис. Андрей Саввич дипломный иш эдип, «Кыыс Дэбилийэнди» алып, ойын-кӧргӱзӱ тургуссын деп айтты. Бис мында ла автордыҥ куучын-эрмегин таштабас деп јӧптӧжип, кай чӧрчӧктиҥ театрыныҥ эп-аргазына баштанганыс.

Онойып, сакыбаган јанынаҥ бир јерде, бир ӧйдӧ болгон актер тургуза ла ӧткӧн ӧйдӧ боло берет. Бу ла ӧйдӧ ол автордоҥ сӱр-кеберге (персонаж) сӱреен тӱрген кӧчӧр учурлу. Мынызы актердыҥ бойыныҥ узыныҥ кеминеҥ камаанду болуптыр.

Слер кай чӧрчӧктӧрди, тексттерди билерер, ондо ончозы бар: сӱр-кебердиҥ ээлгир-јымжак јуругы ла сӱр-кеберди-геройды баалаганы, оныҥ куучын-эрмеги, кӧргӧн кӧрӱжи, бир сӧслӧ, актердыҥ узы аайынча ӱредер бичик-пособие деп айдарга јараар.

Шак ла бу ээжилерге тайанып, ичкери барза, јилбилӱ јол ачылат. Темдектезе, бис ойынчыктарды, батасини, туура таштап, чичке, тулку, јеҥил агаштарды талдап, баштарын курчыдып, ижис баштаганыс.

Актерлор сӱреен кӧп башка-башка бичиктер кычырат. Темдектезе, Андрей Саввич биске Агафья Захарованыҥ «Архаическая символика народов саха» деген бичигин берген. Автор бойыныҥ бичигинде Олонхоныҥ персонажтарыныҥ сӱр-кеберлериниҥ байагы јаҥыганыныҥ, имдегениниҥ учурын ла актердыҥ кыймыгын толо кӧргӱзип јартайт. Бис ижисте бу бичикке тайанадыс, улай ла тузаланадыс. Темдектезе, баатырдыҥ ачынганын шиҥдеерге јилбилӱ. Кай чӧрчӧктӧ айдылганыла, оныҥ сол кӧзи оҥ јаны јаар тӧмӧндӧй тӱжет. Оҥ кӧзи дезе солјаны јаар кӧчӱп, саҥ ӧрӧ чыгат…».

Андрей Саввичтиҥ айтканыла, олорго Кокитами деген индийский театр келген. «Ондо бир эпши актриса баатырды ойногон. Билереер бе, 600 якут кӧрӧӧчи 3 сааттыҥ туркунына актриса бойыныҥ ойынында баатырды кӧстӧриле, јӱзиле кӧргӱскенин кӧргӧн. Бир ле јӱстиҥ-кебердиҥ театры бар болуптыр. Кайкамчылу театр… Је бу учуралда мени бистиҥ кӧрӧӧчи кайкаткан. Бодозор до, јебрен ӧйдӧҥ ала бистиҥ кӧрӧӧчиде јӱс-оостыҥ, кабактыҥ кыймыгын кычырар-кӧрӧр сезим салынганы кайкамчылу» — деп, ол айткан.

Мария Маркеловна Андрей Саввичтиҥ куучынын улалтты: «Бис јӱс-чырайга тийбегенис. Је мынаҥ ары јӱстиҥ гимнастиказын эдип баштаарыс. Байагы баатыр ачынза, чачы атрайа тура берет, токынай бергенде, чачы бойы ла јада берет. Кай чӧрчӧктиҥ театрында артист чачыныҥ учынаҥ ала колы-будыныҥ сабарларына јетире иштеер учурлу. Мынызы сӱреен учурлу. Ишке кирип, кӧндӱгип баратсаҥ, јолыҥ там ла ичкери ачылып јадар».

«Олонхо театр» Пекинниҥ театрында ойногон. Јуук ӧйдӧ јолысты Индия јаар тударыс. Оноҥ ары Кореяныҥ Пиатсори театры. Онойып, бис Олонхо јаар ичкери барадыс» — деп, А. Борисов айтты.

«Мен бӱгӱнги кӱнде театровед, критик Елена Борейша-Покорскаяга быйанду јӱредим. Ол мениҥ јайаан ижимниҥ чике бажында турган. «Олонхо театрдыҥ» баштапкы алтамдарында јаан болужын јетирген. «Олонхо театрдыҥ» туразы чек башка болор. Бу бистиҥ турган сцена — коробка. «Олонхо театрга» ӧскӧ сцена керек. Бис, кӧрӧӧчилер, јопондордыҥ НО театрында чылап, эбиреде отурарыс. Театрыбысты тудуп алзабыс, ол кӧскӧ лӧ коробка эмезе амфитеатр болуп кубулар. Эмезе НО театр болуп кубулар. Эмезе эбире јер бойы кубулып турар. Ӧдӱп јаткан иш санаттыҥ «Олонхо театрына» учурлалат» — деп, ол куучындаган.

Андрей Саввич јииттерге баштанып: «Келер јылда бис јаҥы курска балдар аларыс, кӱӱнзеген јииттер биске келзин, ӱрензин» деп айтты.

Режиссердыҥ амадузы «Олонхо театрды», темдектезе, Японияныҥ, Индияныҥ, Кореяныҥ, бир сӧслӧ Телекейдиҥ јарлу театрларыныҥ кемине чыгарары.

К. ПИЯНТИНОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина