Алтайдын Чолмоны

Тӧрӧл тилдердиҥ сурагы шӱӱжилген

03.12.2019

Кӱчӱрген айдыҥ 26-чы кӱнинде Санкт-Петербургта Тӱндӱктиҥ, Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ ас тоолу тургун калыктарыныҥ II Бастырароссийский съезди ӧткӧн. Бистиҥ республикадаҥ съездтиҥ ижинде тогус кижидеҥ турган делегация турушкан. Газеттиҥ кычыраачыларын бистиҥ делегацияныҥ тоомјылу съездте кӧргӧн-укканы керегинде куучындарыла таныштырып турубыс.

Турачак аймактыҥ “Билим-ӱредӱлӱ культурный тӧс јер” РОО-ныҥ чыгартулу кижизи Римма Николаевна Васькина:

– Съездке Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ эки фондтыҥ ла АР-дыҥ Ас тоолу тургун калыктарыныҥ “Кӱзӱҥилӱ мӧш” ассоциациязыныҥ јӧмӧлтӧзиле барып келдис. Оныҥ ижинде бистиҥ республикадаҥ мындый улус туруштылар: эксперт-билимчи Надежда Тайборина, Турачак аймактыҥ Курмач-Байголдогы  орто ӱредӱлӱ  школыныҥ ӱредӱчизи Марьяна Сумачакова, Турачак аймактыҥ Тулойдогы орто ӱредӱлӱ школыныҥ ӱредӱчизи Рената Тагызова, Кош-Агаш аймактыҥ Белтирдеги орто ӱредӱлӱ школыныҥ ӱредӱчизи Донара Малчанова, Майма аймактыҥ Сайдыстагы орто ӱредӱлӱ школыныҥ ӱредӱчизи Оксана Капчикаева, Майма аймактыҥ Урлу-Аспактагы орто ӱредӱлӱ школыныҥ директоры Александр Мамашев, чӧрчӧкчи Катыбал Куттыбай Трофимович, Улаган аймактыҥ администрациязында ӱредӱлик бӧлӱктиҥ методизи Антонида Телекова.

Съездти  РФ-тыҥ Тӱндӱктиҥ, Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ Ас тоолу тургун калыктарыныҥ ассоциациязы; “Тӱндӱктиҥ, Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ ас тоолу тургун калыктарыныҥ тӧрӧл тилиниҥ, литературазыныҥ ла культуразыныҥ ӱредӱчилериниҥ ассоциациязы” деп тергеелер ортодогы јондык кыймыгу; “Саха (Якутия) Республиканыҥ национальный школдорыныҥ институды” ФГБНУ; Россияныҥ А. И. Герценниҥ адыла адалган государственный педагогический университеди тӧзӧп ӧткӱрген.

Съездте шӱӱжилген сурактардыҥ тоозында РФ-тыҥ ас тоолу тургун калыктардыҥ тӧрӧл тилдерин јӧмӧӧри јанынаҥ јасактарын бӱдӱрер ишти јарандырары, тӧрӧл тилдерле, литературала ӱредӱлӱ программаларды ла бичиктерди тургузарыныҥ курч сурактары, тургун калыктардыҥ балдарын тӧрӧл тилин, литературазын ӱренерине јилбиркедери, бу иште инновациялык эп-аргаларды тузаланары ла ӧскӧ дӧ сурактар болгон.

Надежда Байзыновна Тайборина,  педагогика билимдердиҥ кандидады, эксперт:

– Мен бу съездке бойыныҥ ӧйинде студенттерим болгон ло эмди ӱредӱчилерле кожо барып јӱрдим. Римма Николаевнала, Рената Александровнала бис бир секцияныҥ ижинде туруштыс. Оныҥ ижин  Тӱндӱктиҥ, Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ ас тоолу тургун калыктарыныҥ тӧрӧл тилиниҥ, литературазыныҥ ла культуразыныҥ ӱредӱчилериниҥ ассоциациязыныҥ   јааны Леханова Фаина Матвеевна башкарып ӧткӱрген. Россияныҥ гросударственный педагогикалык госуниверситединиҥ профессоры Сергей Юрьевич Богданов солун јетирӱ эткен. Ас тоолу тургун калыктардыҥ тилдери јоголор чочыдулу айалгада бу тилдерди ӱренер бичиктер чыгарар шӱӱлте болгон. Јаан тилдердиҥ бичиктерин ок чылап, олорды эксперттер кӧрӱп јӧптӧӧр. Ас тоолу калыктардыҥ балдары ӱренер бичиктердиҥ эксперт советтери мындый бӧлӱктердеҥ турат: тӱрк тилдердиҥ, финно-угор, тунгус-маньчжур, палеоазиат, самодий ле башка бӧлӱк тилдер (ого эки ле тил кирет: камчадал, водь).

Нениҥ учун ондый јӧп јарадылган? Бӱгӱнги кӱнде ас тоолу тургун калыктардыҥ тилдериле бичиктерди кандый ла улус тургузат: инженерлер, эмчилер ле ӧскӧлӧри де. Бистиҥ де республикада тубалардыҥ бичиктерин база јаан баштаҥкайлу, тӧрӧлчи кӱӱндӱ улус тургускан ла олор ак-јарыкка чыккан. Онызы јакшы, учурлузы баштапкы алтамдар эдилгенинде. Тӧрӧл тилдерге ӱредери ӧскӧ ороондордыҥ тилдерин ӱредер методиканыҥ  эп-аргаларын ла эп-сӱмелерин тузаланып ӧдӧри јарт.

Онойдо ок кажы ла тергееде ас тоолу тургун калыктардыҥ балдары тилин ӱренип турган ба, ада-энелер тӧрӧл тилине балдарын ӱредерге кӱӱндӱ бе – бу сурактарла мониторинг ӧткӱрер јакылта болгон. Бичиктерди тургузала,  чыгарып алза, оныла ӱренер балдар табылбаза, не болор? Мониторингтиҥ турултазында јетирӱлердиҥ российский бирлик базазы тӧзӧлӧр. Бу ишти, байла, ӱредӱликтиҥ тергеелердеги министерстволоры апаратан туру.

Мен Тӱндӱктиҥ, Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ ас тоолу тургун калыктарыныҥ ӱредӱзиниҥ курч сурактарыныҥ институдында иштегем ле  олордыҥ тил јанынаҥ, бичиктер тургузары јанынаҥ курч сурактарыла таныш. Олордыҥ  баштаҥкайлу улузы тилин јылыйтпаска кӧпти эдип тургандар. Темдектезе, 2010 јылдыҥ тооалыжыла ханты калыктыҥ тоозы 12 муҥды эмеш ле ажып турган. Олордоҥ тӧрӧл тилин 1 ле муҥ кижи билер болгон. Олордо ФГОС-тыҥ некелтериле 1-4 класстарга бичиктер тургузылган. Кажы ла неделеде телекӧрӱлтеле бир катап беш сӧс берилип јат, олор сайттарда база тургузылат. Ада-энелер, балдардыҥ садиктеринде, баштамы класстарда бу сӧстӧрди балдарга ӱредип турулар. Балдардыҥ журналын база чыгарып турган болуптыр. Тилди јууп, шиҥдеп тургандар.

Нганасан тил шиҥдеечи С. П. Жовинская деп кижиниҥ јетирӱзиле, олор бир ле деремнеде чук јуртайт. Ондо 71 бала тилин ӱренип јат. Баштамы класска “Уильта” деп бичик чыгарылган, оноҥ ӧрӧ класстар дезе разговорникле, сӧзликле ӱренип турган. Олор эмди јаан класстарга база бичиктер тургузып иштеерге турулар.

Юкагирлер 1600 кижи, тилин бир ле кижи билер. Нигидаль тил чек јоголгон дешти.

Ас тоолу тургун кӧп калыктарда бичиичилери јок то болзо, олордыҥ тӧрӧлчи кӱӱндӱ улузы бойлоры тӧрӧл тилдериле, оноҥ оруска кӧчӱргениле бичиктер  чыгарып, балдарды тилин ундыбазын деп чырмайат. Ондо мен М. Н. Тарасова, И. М. Потапова деп эпшилерле таныштым, куучындаштым, олор бичиктерин меге сыйладылар. Бу улустыҥ ӱредӱзи де, ижи-тожы да тилле колбулу эмес, је олор тӧрӧлчи кӱӱндӱ эпшилер.

Чынын айтсабыс, КМН-дардыҥ тил јанынаҥ курч сурагы бӱгӱнги кӱнде бистиҥ алтай да тилиске келижип туру – кажы ла јыл тӧрӧл тилин билбес балдардыҥ тоозы кӧптӧйт.

Оксана Петровна Капчикаева, Александр  Аилдашевич Мамашев:

– Бис “Тӱндӱктиҥ, Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ ас тоолу тургун калыктарыныҥ балдарын ӱредеринде инновациялык иш” деп  секцияда туруштыс. Ненецкий автоном областьтыҥ чыгартулу кижизи куучынында кӧчкӱн айалгада балдарды ӱредери, ол тоодо тӧрӧл тилин ундыбазын деп, канайда ӱредер, нени эдер деген сурак тургускан. Олорго керектӱ ӱредӱ, таскамал берип, јӱрӱмниҥ јаан јолына чыгарары керегинде јетирӱзи биске тыҥ јараган. Олордо ада-энези кӧчӱп јӱрген, 3-12 јашту балдар јадып ӱренер школ-интернат тӧзӧлгӧн. Онойдо ок ас тоолу тургун калыктардыҥ тилдериле ӱренетен бичиктер чыгарар деген шӱӱлте   айдылган.

Веп калык биледеҥ ле ала баланы тӧрӧл тилиле чӧрчӧктӧрлӧ таныштырар,   тӧрӧл тилле  спектакльдар  тургузар  суракты курчыда тургузып турган эмтир.  Јуунда ӧскӧ калыктарды угуп, бисте де ондый ок айалга болгонын, база ок ондый иштер ӧткӱрери керектӱ болгонын сананып јадыс. Таныктӧс чыгарганда, ондо јуруктар балага таныш, оныҥ айландыра јӱрӱминеҥ алынган болор учурлу.

База бир айдылган шӱӱлтеле бис јӧпсиндис: ас тоолу тургун калыктардыҥ тӧрӧл тилиле ЕГЭ-ниҥ бийик ӱредӱлӱ заведениелерге киретен баллдарын астадар, олорго јеҥилтелер эдер керек.

Марьяна Владимировна Сумачакова:

– Мен “Тӱндӱктиҥ, Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ ас тоолу тургун калыктарыныҥ тӧрӧл тилдерин ӱренерине јилбиркедери” деп темалу секцияныҥ ижинде туруштым. Москвада иштеп турган Оксана Пустогачеваныҥ шылтузында мен ондо бойымныҥ ченемелимле таныштыргам. Балдарла башка-башка темала шиҥдештӱ иштер ӧткӱредим:   тӧрӧл тилле, чӱм-јаҥдарла, јаҥжыгуларла, калыктыҥ тудунар-кабынар јӧӧжӧзиле ӱлекерлер тургузып иштейдис. Таныштыру-презентациялар, рефераттар ла ӧскӧ дӧ бӱдӱм иштер этиредим. Бастыра материалдарды, ол тоодо сӧстӧрди јаан јаштулардаҥ јууп, јоголып калганын куучындадып, јоголып калган тудунар-кабынарын јурап, ойто орныктырып турубыс. Ончо јуулганын архивке саладыс, Интернет ажыра тӧрӧӧн калыктарда олор кандый бӱдӱмдӱ, кандый сӧслӧ адалат деген шиҥдештӱ иш ӧткӱредис. Онойып, балдарда тӱӱки, јаҥжыгулар  ажыра тӧрӧл тилге јилбӱлер ойгонот, шиҥдештӱ ишке темигӱ болот.

Катыбал Куттыбай Трофимович:

– Мен Турачак аймактыҥ Суранаш јуртында чыккам, эмди Горно-Алтайскта јададым. Јашта тайнагымнаҥ уккан куманды чӧрчӧктӧрди эске алынып айдадым. Јаскыда мениҥ ӱч чӧрчӧгим “Сказки народов Горного Алтая” деп бичикте чыккан эди. Эмди де чӧрчӧктӧр бар. Јурукчы Таракай меге кожо чӧрчӧктӧрдиҥ бичигин чыгарар шӱӱлте айткан, ол ого јуруктар јураар болгон. Мен онойдо ок сарындар (кожоҥдор)  чӱмдейдим.

Тилле иштеери сӱреен јаан ла чӱмдӱ, ол ок ӧйдӧ каруулу иш деп бодойдым. Меге кычырарга текст экелгендер. Оны куманды кижи куучындаган ла орус кижи бичип алган эмтир. Кычырала, коркышту каткыргам. Онойып эдерге јарабас: тилди ӧскӧртип, јастыра  бичизе, соҥында улус ол чын ла ондый тил эмтир деп сананар. Тил билер каргандар јок, мениле јажыт та улус орустап куучындажып јат. Мен калада јадала, куманды тилимле эрмектежер кижи таппай јадым.

Съездте ас тоолу калыктардыҥ улузы тилдерин чеберлеп, ӧскӱрип аларга тыҥ иштеп, чырмайып турган болуптыр. Олорго кӧрӱже, кижиниҥ де иштеер, чӱмдеер кӱӱни келетен эмтир. Мен Барнаулда јадып турган Наталья Алексеевна Глуховага база чӧрчӧктӧр аткаргам, ол база бичик чыгарарга турган.

Рената Александровна Тагызова: 

– Мен бойым чалканду. Тулойдо дезе туба балдарды алтай тилге ӱредип турум.  Секцияда ханты тилле бичиктер тургузаачы Юлия Герасимовна Миляхованыҥ ченемели јилбиркетти. Мен неделеде алтай тилле – эки урок, литературный кычырышла бир урок ӧткӱредим. Уроктордо балдардыҥ диалект тилиле тӱҥдештирӱлер база эдип турум, балдар тӧрӧл тилин база билзин деп.

Съездтиҥ баштапкы јарымы А. И. Герценниҥ адыла адалган государственный педагогический университетте, экинчи јарымында секцияларла иштеери Б. Ельцинниҥ адыла адалган президентский библиотекада ӧткӧн. Куучын айдарга тургандар сӱреен кӧп болгон.

Онойдо ок “Тӱндӱктиҥ ӱни” деп экинчи литературный конкурстыҥ јеҥӱчилдерин кайралдаары ӧткӧн. Ондо кӧп јашӧскӱрим бойыныҥ тилдериле ӱлгерлер айткан, кожоҥдор кожоҥдогон.

PS: Тургун калыктардыҥ тилдерин корыырына ла ӧскӱрерине государстволордыҥ јанынаҥ јарамыкту айалгалар тӧзӧӧр  курч суракка   ајару тыҥып турганын ООН-ныҥ Генеральный Ассамблеязыныҥ сессиязыныҥ јӧби керелейт. Генеральный Ассамблеяныҥ 2019 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 6-чы кӱнинде ӧткӧн 74-чи сессиязында 2022-2032 јылдарды Тургун калыктардыҥ тилдериниҥ онјылдыгы деп јарлаган.  Ондый јӧптиҥ шылтагы – тургун калыктардыҥ тилдери јоголып турган јаан кызалаҥду айалгага ајару эдери, тӧрӧл тилдерди корулаары,  ӱренерине јилбиркедери, бу суракла калыктар ортодогы  ла национальностор ортодогы кеминде тургуза ла иштеери   керектӱ болуп турганы.

ООН-ныҥ Генеральный Ассамблеязы турчы-государстволорго Тургун калыктардыҥ тилдериниҥ онјылдыгын једимдӱ ӧткӱрерге тургун калыктарла кожо национальный иштерди тӧзӧп, акча-манатла јӧмӧӧр суракты кӧрзин деп шӱӱлте эткен. Бойыныҥ тилдериниҥ коручылары болуп турган тургун калыктарга дезе, бу калыктар ортодогы онјылдыкты ӧткӱрери аайынча керектӱ иштерди баштаар ла тӧзӧӧр шӱӱлте эткен.

Н. Бельчекова