Алтайдын Чолмоны

Ырысту јаанак

03.12.2019

Амыралтада отурган кӱндӱлӱ каргандарыс кандый ла калыктыҥ тоомјылу улузы болуп јат. Олор јон ортодо кӱндӱде јӱрӱп, јаткан јуртыныҥ ла чыдаткан бала-барказыныҥ бажы болуп јат дезем, байла, база јастыра болбос. Оҥдой аймакта Хабаровка јуртта андый улустыҥ бирӱзи — Јыламаш Адулашевна Белешева.

Кӧп балдар азырап чыдаткан  ӧрӧкӧнгӧ быјыл тогузон јаш толгон. Је омок-јардак јерлежис ӧткӧн ӧйлӧрди эске алынып, ончозын тӧкпӧй-чачпай куучындап отурат. Јыламаш Адулашевна бистиҥ јуртта эҥ јаан јаш јажаган кижи. Ол 1929 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 11-чи кӱнинде Јаан-Ӱлегемде Эзендик деп јерде чыккан. Адазы кергил сӧӧктӱ Адулаш, энези сойоҥ сӧӧктӱ Мажуун деп улус болгондор. Олордыҥ билезинде Јелечи, Јыламаш ла Таный деп кыстар ӧскӧн. Јелечи ле Таный јаш тушта божоп калгандар. Биледе јаҥыс Јыламаш арткан.

Јыламаш ӱч јашту болордо, оныҥ энези јада калган. Адазы дезе ӧскӧ кижи алган. Ол Танпас деп кысту болгон. Танпастыҥ орус ады — Антонина. Антонина Адучиновна Тужуметованыҥ јажы эмди база јаанап калган. Ол Хабаровка јуртта јадат. Оогош Јыламаш энезиниҥ энези Карамай јааназында чыдаган. Карамай јаанакта дезе Шинжина Тырлама, Богоева Мажуун ла Тужанова Каба деп кыстар болгон.

Јаш ӧйлӧри керегинде тогузон јашту ӧрӧкӧн мынайда куучындайт: «Мен 1936 јылда Кӱпчеген јуртта јаҥайлыкка ӱренгем. 1937 јылда јайгыда школдо ӱредӱ тӱгенерде, Кичинек-Ӱлегемге кӧчкӧнис. Јаанам сок јаҥыс чоокыр уйын јединип алган,  а мен дезе оны кийнинеҥ айдагам. Кичинек-Ӱлегемге келеле, мында школдо ӱренгем. Бисти Тобоков ло Щетинин деп ӱредӱчилер ӱреткен. Школдо ӱч классты божодоло, он эки јаштуда иштеп баштагам. Анайып турала, јуу-чак башталган. Јурттыҥ эр улузын ый-сыгытла, комыдалду кожоҥдорло фронтко ӱйдешкенис.

Јалбырак ӧлӧҥ кургаза,

Јаҥыдаҥ чыгар ӧлӧҥ јок.

Јаба ойнойло сала берзе,

Јанып келер арга јок.

Комургай ӧлӧҥ кургаза,

Ордына чыгар ӧлӧҥ јок.

Кожо ойнойло сала берзе,

Ойто келер арга јок.

Кичинек-Ӱлегемниҥ балдары ончо кату-кабыр иште туружып, тӱни-тӱжи кӱчи јеткенче иштегендер. Ӧлӧҥ кескенис, атла кыра тырмаганыс. Аштап-суузап ӧскӧнис. Коркышту кӱч ӧйлӧр болгон. Курсак-тамактаҥ чучурап, маҥыр казып јийтенис. Бу комыдалду ла шыралу јылдарда кожо иштеген ӱӱре-јелелерисле мынайда кожоҥдоп јӱретенис:

Ӧлӧ тайы ӧл калза,

Ӧзӧк сайын сек јадар.

Ӧскӱс бойы ӧл калза,

Ӧчӧгӧнгӧ мӧр болор.

Кара тайы ӧл калза,

Кажат сайын сек јадар.

Кайран бойы сала берзе,

Кара кушка јем болор».

Јыламаш Адулашевна 1948 јылда Кебезен деп јерде агаш белетеер иштерде база турушкан. Ол ӧйдӧҥ јажы јаанап калган ада-энелеристе эмди «Ары барза — Кебезен, ойто јанза — тербезен» деген кородогонду кожоҥ арткан. Кажы ла колхозко узун кыжына  1500-2000 кубометр агаш јыгып белетеер јакылта берилетен. Мынча кире агашты кезеле, оны Кара-Кокша деп сууныҥ јарадына тартып экелер. Оноҥ кандык-кӱӱк айларды сакыыр. Јылу келип, тош тӱже берзе, байагы агашты суула агызар. Колхозтыҥ правлениези Кебезен јаар кемди ийер — ондо мойнош јок. Агаш белетеер јерге хозяйстводоҥ јирме кижидеҥ турган чанакту он ат атанатан. Јол-јорыкка бӧкӧ аттар, капшуун уулдар ла чыйрак кыстар талдалатан. Ол чыйрак кыстардыҥ тоозында качарлары кызарган омок ло јиит Јыламаш  Белешева база болгон. Кебезен јаар кӱчӱрген айда барган улус јаҥыс  тулаан айда јанатан.

Ӧрӧкӧн канчын јиит тужын мынайда эске алынат: «Кебезеннеҥ јанатаны база бир јаан аар-чак болгон эди. Јаскыда карантыда чанакты ойто кайра экелер арга јок. Комут-дуганы, айак-казанды бастыразын арткан-калган аттарга коштоп, шыралай-боролой јанарга келижетен. Јолой адыҥа да берер, бойыҥ да јиир курсак јок болотон. Арык аттарды јединеле, јойу јанатаныс. Јолой туштаган ла айылга кирерис. Јакшы улус столына бары-јогын чогып, чайладар. Кезиктери эжиктерин кӱрчектенип алар. Улустыҥ јадыны коомой болгон ине. Бир катап јолой Ороктойдо конгоным санаама кирет. Эртенгизинде айылдыҥ ээзи  машина тозуп, мени отургускан. Јолой Оҥдойдо конуп, Ӧлӧтӱге јетире абрага отурала келгем, оноҥ ары Кичинек-Ӱлегемге јойу јеткем».

Кебезен канча улустыҥ иштеп те, кожоҥдоп то јӱрген алтайы болор. Јаш тушта јаҥарлап јӱрген кожоҥдор кӧгӱсте конып, артып калган эмей:

Элик бычкак ӧдӱкти

Ээлеп калза, эт албай.

Энем ӧскӧн алтайга

Эбирип ойто јан келбей.

Аҥ бычкак ӧдӱкти

Артап калза, эт албай.

Адам ӧскӧн алтайга

Айланып ойто јан келбей.

Совет ӧйдӧ Хабаровкада Туулу Алтай автоном областьта текши јарлу  «Искра» колхоз иштеген. Ол ӧйдӧ бу колхозтоҥ Кебезенде агаш белетеер иштерде Јалаа Суркашева, Јинји Тобоева, Јаманкыс Суркашева, Кӱлер Балбыков, Модыш Адаров, Маҥылай Санаков ло кӧп ӧскӧлӧри де турушкандар.

Кажы ла кижи айыл-јурт тудуп, от камызып, бала-барка азырап, ук-тукумын улалтарга амадап јат. Јыламаш Адулашевнаныҥ бу амадузы јӱрӱмде база бӱткен деп айдар керек. Ол 1951 јылда  Јыдыш Белешев деп јиит уулла биле тӧзӧгӧн. Јыдыш Тодурович ле Јыламаш Адулашевна Белешевтер эптӱ-јӧптӱ јуртап, алты бала азырап чыдаткандар. Айылдыҥ ээзи ак-јарыктаҥ арай ла эрте ыраап калган. Јыламаш Адулашевна дезе јаан ла нак билезин эмдиге јетире башкарганча. Ол 13 барканыҥ ла 11 баркачактыҥ ырысту јааназы.

Бу биле кӧп јылдардыҥ туркунына тӧрӧл колхозында мал ижинде једимдӱ иштеген. Койлор кабырып, олорды чыгым јок кыштадып, алынган молјуларын ажыра бӱдӱрип, социалистический мӧрӧйдиҥ јеҥӱчилдери болуп јаҥыс катап чыккан эмес. Јыламаш Адулашевна једимдӱ ижи учун областьтыҥ, аймактыҥ, «Искра» колхозтыҥ правлениезиниҥ Быйанду самараларыла, Кӱндӱлӱ грамоталарыла кӧп катап кайралдаткан. Тоомјылу ветеранныҥ тӧжине «Иштиҥ ветераны», Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда Јеҥӱ алганынаҥ ала 60 ла 65 јылдыктарына учурлалган юбилейлик медальдар тагылган. Бу јууктарда дезе Оҥдой аймактыҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 95 јылдыгын темдектеген байрамда аймактыҥ јааны Андрей Мунатов Јыламаш Адулашевнаны «Оҥдой аймакты ӧскӱреринде бийик једимдерге јеткени учун» деген медальла кайралдаган. Оныҥ фермер болуп иштеп турган уулы Валерий Белешев малчылар ортодо болгон мӧрӧйдӧ јеҥӱ алып, база кайралдаткан.

Јыламаш Адулашевна тургуза ӧйдӧ уулдары Петрдыҥ, Валерийдиҥ, келиндери Надежданыҥ ла Светлананыҥ, кызы Нина Јыдышевнаныҥ јанында јадат. Быјыл јажыл јайдыҥ ичинде тӧрӧл аймагыныҥ эҥ јаан кайрал-медалин тагынган тоомјылу ветеранныҥ бала-барказы јуулыжып, оныҥ тогузон јажын темдектегендер. Айылга толо јуулышкан јерлештерге, бала-баркага ла тӧрӧӧн-туугандарга ӧрӧкӧн бойыныҥ кожоҥын айдып берген:

Бозу-торбок јок болзо,

Бојо кайдаҥ келетен.

Бу бойлорыс јок болзо,

Јыргал кайдаҥ келетен.

Јабага-кулун јок болзо,

Јыргал кайдаҥ келетен.

Јыламаш Адулашевнаны  јурт јаткандардыҥ адынаҥ толгон тогузон јажыла уткуп, акту кӱӱнистеҥ мындый кӱӱнземелисти айдып турубыс:

Арка-сынаар чылабазын,

Санаа-кӱӱнигер омок болзын.

Ӧскӧн-чыккан

                 Алтайаар корулазын,

Ӱлегемниҥ суузы ийде кошсын!

 Г. АДАРОВА,

Хабаровка јуртта ветерандар совединиҥ јааны

С.САНАКОВТЫҤ фотојуругы