Алтайдын Чолмоны

Јурукчы Воронина-Уткинаныҥ јуруктарын кӧрӱп

06.12.2019

Алтай албатыныҥ озодо јаҥдаган кам јаҥына јаан јилбӱ 19-чы чактыҥ экинчи јарымында башталган.

Албатыныҥ кам јаҥын шиҥдееринде кемиле, учурыла јаан ишти А. В. Анохин бӱдӱрген. Ол байа тӱҥӱрди, кам кижиниҥ кеп-кийимин, камдаарыныҥ учурын, куучын-эрмегиниҥ аҥылузын шиҥдеген, керектӱ материалдарды кыракы јууган.

Билимчи Л. П. Потапов бу суракты шиҥдееринде аҥылу јерде турат. Ол кам јаҥында шиҥжӱлӱ ишти ӧскӱрериндеги једимдери учун 1992 јылда калыктар ортодогы кам јаҥын шиҥдеер фондыныҥ (США) сыйыла кайралдаткан.

1910-1912 јылдарда А. Анохин Орто ло Кӱнчыгыш Азияны шиҥдеери аайынча Россияныҥ комитединиҥ јакылтазыла алтай элдиҥ кам јаҥыла колбулу материалдар јууган. Комитетти академик В. В. Радлов башкарган. Орус востоковедениениҥ талдама деген чыгартулу улузы А. В. Анохинниҥ «Материалы по шаманству у алтайцев» деген ижин кепке базарына белетеер иште эрчимдӱ турушкан. Ол кам улустыҥ айткан алкыштарын арбынду јууп алган.

Андрей Викторович алтай тилди јакшы билетен. Оныҥ учун кам улустыҥ алкыштарын алтайлап бичип, коштойында орус кӧчӱрмелерин салган. Билимчиниҥ јууган ла јарлалган бичимелдери, камдардыҥ алкыштары бӱгӱнги кӱнге јетире кемиле јаан ла толо деп јолду чоттолот.

А. В. Анохинниҥ «Материалы по шаманству у алтайцев» деп бичиги 1924 јылда, кийнинде 1994 јылда репринтный издание болуп чыгарда, С. Е. Маловтыҥ, Л. П. Потаповтыҥ кире сӧстӧринде јурукчы А. Воронина-Уткинаныҥ ады-јолы адалбаганы карамду. Јурукчы ол ло А. Анохинниҥ 1910-1914 јылдардагы экспедицияларында эрчимдӱ турушкан. Томсктыҥ «Сибирская жизнь» (9.07.1910 ј.) газединде Алтай јаар кам улустыҥ алкыштарын, чӱм-јаҥын јуурга атанган экспедиция јанынаҥ јетирӱ бар. Экспедицияныҥ јол-јорыгы Онос ло Чамал јурттар турган јерлерле ӧдӧтӧн учурлу болгон. Нениҥ учун дезе шак мында «кам јаҥныҥ уйазы» бузулбай арткан. Чӱм-јаҥды ӧткӱрер тужындагы эдинген-тудунган эдимдерди јураар јакылтала экспедицияда јурукчы А. А Воронина – кулјалар аайынча специалист турушкан.

1910 јылдагы экспедицияныҥ ижи бӱткӱл јай туркунына улалган. Мынызын јуруктарда темдектелгенинеҥ чокымдап алар арга бар. Шиҥжӱчилер кам улустыҥ јуртап јаткан јерлеринде болгон. Олордыҥ кӧп јанын А. Воронина-Уткина јураган. Кам улустыҥ таҥынаҥ сӱр-кеберлери кӧп јуралган. Онойдо ок кӧп улустыҥ тегин ле јайым отурган сӱр-кеберлери јуралган јуруктар арбынду. Јурукчыныҥ јураган камныҥ тӱҥӱри, кеп-кийими, айылдыҥ коручыл-ээлери А. В. Анохинниҥ «Материалы по шаманству у алтайцев» деп бичигиниҥ тексттерине документ кептӱ јартамалдар болуп јарлалган.

Антонина Александровна Воронина-Уткина (1884-1974) Строгановский училищени божоткон. А. В. Анохинниҥ билим экспедициязыныҥ туружаачызы јурукчыныҥ эске алынганыла, шак ла Г. Н. Потанин «Алтай јаар барып, алтай чечектерди јурап ла Сибирьдиҥ кулјаларын тапсын» деген јолду шӱӱлтени айткан.

Бӱгӱнги кӱнде Томсктыҥ госуниверситединдеги Сибирьдиҥ археология ла этнография аайынча музейинде ады јарлу алтай камдардыҥ — Сапырдыҥ, Саатаныҥ, Мампыйдыҥ, Моштойдыҥ, Маманыҥ, Баланјыныҥ, Јастакоптыҥ, Пупыйланныҥ, Болтойдыҥ, Аракызактыҥ, Бардамныҥ, Полуштоптыҥ будукла, карандашла јураган сӱр-кеберлериниҥ, јуруктарыныҥ јаан јуунтызы бар. Бу улус ол јылдарда Кадын ичинде Куйум, Эликманар, Ӱзнези, Чопош, Майма, Апшыйакту јурттарда јаткан.

А. Воронина-Уткина јарлу Саата деген кам эпшини будукла бӱткӱл сынына, бойыныҥ јаҥжыккан кеп-кийимиле – јайгы платьелӱ ле јараш јеҥијок ло јакалу чегедектӱ турган эдип јураган. Саата кам Кадын ичинде тыҥ кам болгон. Јурукчылар јураган, фотосогоочылар дезе фотојурукка соккондор. Г. И. Чорос-Гуркин кам эпшини база јураган. Темдектезе, «Саата», «Саата камныҥ айлында», «Саата камныҥ тӱҥӱри», «Онос јурттыҥ бажы» деген јуруктары.

Александра Воронина-Уткина Чорос-Гуркиннеҥ эмеш башка јуранган. Ол тӧс ајаруны кеп-кийимниҥ кӧгине, јигине, кулјаларына, бир де немени ајару јогынаҥ артыргыспай, кееркедим эдимдерине, тыш јанын кееркеткенине эдет. Олордыҥ алдында турган амадулары эки башка болгон. Јурукчы эпши угы-тӧзи башка улусты, олордыҥ эдинген-тудунган эдимдериниҥ ӧзӧгине, учурына кирбей, јӱк ле тыш јанын байа «экзотика» деп кӧргӧн. Је Г. И. Чорос-Гуркин олордыҥ учурын ич јанынаҥ бойына алынган. Бу јурукчыга элдиҥ культуразыныҥ, ич-телекейиниҥ учуры ла кам улустыҥ сӱр-кеберлери, кылык-јаҥы керектӱ болгон, ол оны баалаган, јилбиркеген.

Варшавада Польшаныҥ Билимдер Академиязыныҥ кӧмзӧзинде 1909 јылда Анохинниҥ Саата камныҥ Чалуны, Јайыкты, Јер-Сууны алкаган алкыштарын бичип алган тетради чеберлелет.

1994 јылда республикан музейге сакыбаган јанынаҥ Польшадаҥ Варшавадагы университеттиҥ востоковедение аайынча институдыныҥ филология билимдердиҥ докторы Ежи Тулисовтоҥ самара келген. Самарада айдылганыла, Польшаныҥ Билимдер Академиязыныҥ кӧмзӧзиниҥ Краковский бӧлӱгинде јаан эмес тетрадь чеберлелет. Ондо кам јаҥыла бу ӧйгӧ јетире јарт эмес материалдар бар.

1994 јылдыҥ јайыныҥ бажында Ежи Тулисов Варшавадагы университеттиҥ ӱренеечизи Агнешка Галембо ажыра биске ол тетрадьтыҥ копиязын аткарган. Бу кыс дипломный ижинде керектӱ алтай эл керегинде материалдар јууп аларга келген. Билимчи бойыныҥ самаразында аткарылган материалдарыла кыракы танышканы керегинде бичийт. Лапту танышкан кийнинеҥ ол бу колбичинтини Г. И. Чорос-Гуркинниҥ деп бойыныҥ шӱӱлтезин айткан. Бис оныҥ шӱӱлтезин јарадарыс эмезе јаратпазыс, онызы бистеҥ камаанду деп чокымдаган. Ол тетрадь Польша јаар канайда барган? Ондо бойыныҥ јӱк ле бодоштыра тӱп-шӱӱлтези бар болуптыр. Тетрадьты профессор В. А. Котвичке (поляк востоковед) билимчи-монголист А. В. Бурдуков аткарган болор. Ол Г. Чорос-Гуркинниҥ бойыла таныш болгон. Је В. Котвичтиҥ ле А. Бурдуковтыҥ бичишкенинде бу сурак аайынча не де јок.

Тетрадьта бичилгенин ајарулу кӧрӱп, Чорос-Гуркинниҥ ле А. В. Анохинниҥ почерктерин тӱҥдештирип, бис бу тетрадьтыҥ ээзи Андрей Викторович деп шӱӱлтеге келгенис. 1909 јылда «Онос јурттыҥ бажында» Андрей Викторович Саата камныҥ угы-тӧзин ле оныҥ Чалуны, Јайыкты, Јер-Сууны алтайлап алкаганын бичиген ле орус тилге подстрочный кӧчӱрмезин эткен.

«Кӱзен сӧӧктӱ Саата кам угы-тӧзиле укталып келген кам. Оныҥ таадазы Маазак «ӱч тӱҥӱрлӱ Маазак – кош канатту Кожымай». Саатан камныҥ угы-тӧзи Маазак, Калтачак, Будакчы, Калтар, Јаныкы, Уйкузак, Маклаш, Сатан.

Ајару: А. В. Анохинниҥ «Материалы по шаманству у алтайцев» деген бичигинде Саата деген эпши камныҥ (Саатанныҥ ба? – Р. Е.) ук-тукумы: Маазак, Будакчы, Калтар, Јаныкы, Уйкузак, Маклаш, Сата деп берилет. (Ада угыла экинчи ӱйеде Калтачак јок – Р. Е.)

Оностыҥ бажында камдаганы 1909 јылдыҥ сыгын айыныҥ 30-чы кӱни. Саатан кам Чалуны алкап, Јайыкты алкап јат:

Россияныҥ Билимдер Академиязыныҥ (Кунсткамера) Петр Великийдиҥ адыла адалган антропологияныҥ ла этнографияныҥ музейиниҥ кӧмзӧзинде Саатаныҥ Оностыҥ бажында Эрликти алкаган алкыжы бар (алкыштарды П. Тюхтенев кӧчӱрген). Алкыштар 1910 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 6-чы — јаан изӱ айыныҥ 10-чы кӱндеринде бичилген. Кӧмзӧдӧ алкыштыҥ башка-башка ӱзӱктери бар: «Саата 20 јаштуда камдап баштаган. Ол айыл-јуртту, је эпши кижи болгондо, оныҥ Ӱстӱгӱде камдаар јаҥы јок, арткан учуралдарда камдаарга јараар болгон. Тагылды агаш айылдаҥ ыраакта сууныҥ аайыла белетеп јат (лист 126); «Эрлик 7 уулду: Таш Билектӱ Бий Маатыр; 2) Керей 3) Караш 4) Окпор 5)Темир-Каан 6) Комур-Каан 7) Шор. Эрликтиҥ кыстары: 1) Эрлик Бийдиҥ Кара кыс 2) Эрлик Бийдиҥ Алтан Солтон кара кыс (лист 128).

Томсктыҥ фотосогоочызы К. Тюменцев Саатаны фотојуруктарга соккон. Эл музейдиҥ фондторында Саата камныҥ тӱҥӱри, орбузы бар. 1927-1929 јылдарда инвентарный журналда бичилгениле, алтай кижиниҥ тӱҥӱрин ле орбузын, Г. И. Чорос-Гуркинге 1920 јылда Саата камныҥ айдып салганы аайынча оныҥ ӧбӧгӧни табыштырган». Бодоштыра алза, Чорос-Гуркин кийнинде ол тӱҥӱрди музейге табыштырган. Шак ол тӱҥӱрде ӱч кезим темдектер бар. Кам божогон кийнинде тӱҥӱрдиҥ ээзин мынайда божодотон јаҥ бар. Азый кам улустыҥ тӱҥӱрин, ээзи амырап калза, кижи баспас арка-тууга апарып агыдатан јаҥду.

Јурукчы Воронина-Уткина шиҥжӱчини экспедицияда ӱйдежип јӱре, будукла укту-тӧстӱ Сапыр камныҥ сӱр-кеберин, онойдо ок оныҥ тудунган тӱҥӱрин ле манјагын јураган. Олорго толо јартамалды А. В. Анохин бойы эткен.

Кунсткамерада А. В. Анохинниҥ јарлалбаган материалдарлу (1910 јыл) тетради бар. Ондо Сапыр камныҥ (Сапыр кам керегинде «АЧ» газет бичиген) бойыныҥ ээлерине-коручылдарына, Ӱлгенниҥ уулы Каршытка, Алтайга – Чаптыкаан кырга, ол тӱҥӱрди Јемзибейдеҥ алган, айдарда, Јемзибейге, Алтыгы Ороонго, Эрликтиҥ уулы – Таш билектӱ Маатырга баштанган алкыштары бар.

Р. ЕРКИНОВА,

санаттар билимниҥ кандидады