Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Адаруларга бек кору керек

10.12.2019

Газеттиҥ бӱгӱнги айылчызы каламы  курч, тергеениҥ талдама журналисти, республикадагы адаручылардыҥ биригӱзиниҥ башкараачыларыныҥ бирӱзи  Григорий КУДРЯШОВ.

–Григорий Александрович, менде  Слерле туштажып куучындажар кӱӱн-санаа  јаантайын болуп јат. Бӱгӱн де Слердиҥ мениҥ сурактарымга берген карууларыгар газеттиҥ кычыраачыларына јилбилӱ де, тузалу да болор деп бодойдым. Баштапкы сурак: јай кандый ӧтти, тӱжӱм кандый болды?

–2018 јылда јуунадылган мӧт, 2017 јылда болгонына кӧрӧ, 500  килограммга кӧп болгон.  100 биле адару саткам. Быјыл дезе мӧтти, былтыргызына кӧрӧ, 1,5 тоннага ас јуунаттым. Нениҥ учун дезе сотовый колбуныҥ электро-магнитный толкуларыныҥ салтарынаҥ улам  адарулар кышка уйан су-кадыкту киргендер. Оныҥ учун јаскыда адарунаҥ 50 биле кире јылыйту болгон. Ӧткӧн јайда   мениҥ адару јайлаткан јерим рапсты химикаттарла корулаган районноҥ ыраак болгоныныҥ шылтузында химикаттаҥ адарулардыҥ су-кадыгына каршу болбоды ошкош.

–2018 јылдыҥ кӱзинде Слердиҥ адару кыштадатан јеригерде республиканыҥ адаручыларыныҥ јууны ӧткӧн. Ондо тузалу шӱӱлтелер де айдылган, аайы-бажына тӱрген чыккадый сурактар да кӧдӱрилген эди. Темдектезе, адаручылар мӧттиҥ баазы јабыс учун комыдалду болгондор. Бу јанынаҥ ичкери алтам эдилди бе?

–Слердиҥ берген сурагаар адаручылардыҥ эҥ уур-кӱч сурагы болуп артканча.  Адару–ол сӱреен иштеҥкей чымыл ине. Оныҥ тажыган мӧдин бойыныҥ ӧйинде толгоп албазаҥ, адару да јалкуура берер. Оныҥ учун јайгыда адаручылар сӱреен эрчимдӱ иштеер учурлу. Анайдарда, бисте учы-куйузы јок ӧдӱп турган јарымкаларда, садуларда туружар ӧй једишпей јат. Оноҥ улам кӧп адаручылар мӧдин кускундый «коммерсанттарга» јабыс баала садып ийгилейт.  Эски мӧтти отко изидип, оны кӱӱк айдыҥ мӧди деп садып турган садучылардыҥ  тоозы ас эмес. «Русский мед» деген компания бойыныҥ продукциязын Интернет ажыра садат. Јартап айтса, интернет-магазиндерге мениҥ ле бӱдер кӱӱним јок.

Барнаулда «Аникс» магазинде «Улыбка» деген печенье  мӧттӧҥ белетелген деп бичилген. Мен оныҥ аайына чыгарга, Роспотребшиҥжӱниҥ Алтай Республикадагы башкартузына баштангам.

Бистиҥ тергеебистиҥ мӧдиниҥ чыҥдыйы бийик болгоны телекейге јарлу. Оныҥ да учун ӧскӧ јердиҥ коммерсанттары бойлорыныҥ мӧдин бистиҥ јердеҥ деп садыжадылар. Темдектезе, 2008 јылдыҥ кӱзинде мӧттиҥ Москвадагы павильонында мӧтти Туулу Алтайда бийиги 1600-2300 метр јерде ӧзӧр чечектиҥ мӧди деп садып турганына туштагам. Мен ле  бу ӧзӱмниҥ чечегинеҥ адарузы мӧт јуунаткан кижи билбезим. Качан  садучыны туйуктай береримде, ол мӧт Алтайский крайдыҥ Солонешенский районынаҥ деп тӧгӱнденип баштады.

Је мӧттиҥ баазы јабыс болуп турганыныҥ тӧс шылтагы КНР-да мӧтти картошкодоҥ ло бир тоолу кошмоктордоҥ белетеери элбек јол алганында. Байла, кыдаттардыҥ мӧдин садары  јаҥыс та Россияда  эмес, је анайда ок телекейдиҥ кӧп ороондорында тӧзӧлгӧн…

–Мӧт тату курсак болгон учун, адаруны јуугынаҥ кӧрбӧгӧн дӧ кӱлӱктер адару тударга мууканат. Је адару тударга јер керек ине. Григорий  Александрович, јердиҥ сурагына ајару эдип ийзегер?

—Бӱгӱн бу сурактыҥ каруузы јок. Јартап айтса, Эл Курултайдыҥ депутаттары  адару тудары керегинде јасактыҥ ӱлекерин прокуратураныҥ некелтезиле  белетеген деп билерим. Мениҥ ле шӱӱлтемле болзо, бу јасактыҥ ӱлекерин элдеҥ ле озо адаручылар шӱӱжер учурлу. Ол тужында јасак быжу болор эди.  Андый да болзо, адару тудары телкем јол алынат. Калада эмезе јурттыҥ бойында адару туткан кижиниҥ туйуктай туткан чедениниҥ бийиги 3 метр болор учурлу. Је чеденниҥ бийиги 10 до метр болзо, адаруны оныҥ ичинде  тудуп болбозы јарт неме ине. Ол ло јердиҥ сурагы ачык артканынаҥ улам, адаручы С. П. Гуляевке адаруҥды Кайастаҥ чыгара тарт деп, каланыҥ администрациязы некелте эткен.

Эмди тура кем кемле канайда куучындашкан, јердиҥ сурагына анайда ла чыгып јадылар.

–Мен школдо ӱренип турар тужымда јай ӧйинде адаручыга болушчы болгон эдим. Оныҥ учун јайгыда адарулардыҥ ары-бери учуп, иштенип турганын кӧрӧргӧ јилбиркеерим. Айлымда јӱзӱн-башка чечектер ӧскӱрип турганыстыҥ шылтузында кижи адарулардыҥ кӧптӧп-астап турганын кӧрӱп турбай база. Калганчы ӱч јылдыҥ туркунына олордыҥ учужы там ла там астайт. Темдектезе, быјыл јайыла бир адару кӧрбӧдим. Кӱскиде чечектейтен чаҥкыр чечектерде јӱк ле ӱч адару кӧрӱнген…

— Григорий Александрович, Слер ченемелдӱ адаручы кижи, оныҥ шылтагын бистиҥ газедистиҥ кычыраачыларына айдып берзегер?

–Билимчилердиҥ шӱӱлтезиле болзо, јердиҥ ӱстинде адару јоголзо, торо башталар. Аш-курсакка керектӱ ӧзӱмдер чек јоголо берердеҥ маат јок.  Тургузылган сурактыҥ аайына јаҥыс ла адарулардыҥ астап турганын шиҥдешле чыгарга јарабас.

Эмеш кайра болуп, ӧткӧн чактыҥ 50–60-чы јылдарында дустты (ДДТ) тузаланганыстаҥ кандый каршу болгонын эске алынып ийейин. Чечектеп јаткан ӧзӱмди дустла корондогонынаҥ улам адаруга  да, оноҥ алылган мӧтти јиген ӱй кижиге де, оныҥ балдарына да каршу эдилген. Мында мен химикаттыҥ ӧзӱмдерге, тындуларга, бӱткӱл ар-бӱткенге эткен каршузы керегинде айтпай да јадым. Шалјала, ак кӧбӧлӧктиҥ курттарыла тартыжары јылдаҥ јылга улалат. Је бӱгӱн шалја да, байагы курттар да јоголып браады деп айдар аргабыс јок. Бу химикаттардыҥ каршузын гептилге «јӱктеп» берер шӱӱлтелер де табылып келет.

Калганчы јылдарда ар-бӱткен, ол тоодо тындулар ла јӱзӱн-башка ӧзӱмдер јаан ӧрттӧргӧ алдырат. Ӧрттӧрдиҥ ыжы керегинде айтпай да јадым. Чындап, кӧлӱктердиҥ тоозы ума јок кӧптӧйт. Анчада ла айландыра кырларга курчаткан, тымык јерде турган калабыстыҥ эл-јоны кӧлӱктердиҥ коронду ыжын тынат.

Слердиҥ сурагарга карууны элес-куучында толо берер арга јок. Оныҥ учун, кӱндӱлӱ кычыраачылар, карууныҥ бир канчазын мениҥ «Сами себе враги» деген јаҥы бичигимнеҥ кычырыгар деп эп-сӱме айдып турум.

–Бӱгӱнги элес-куучыныстаҥ садудагы мӧт јаҥыс та тату эмес, је анайда ок коронду да болордоҥ маат јок деп оҥдоп калдым…

–Мӧттиҥ чыҥдыйына каршулар керегинде ӧрӧ кыскарта темдектедим ине. Је бӱгӱнги садудагы аш-курсактыҥ кӧбизи ӧскӧ ороондордоҥ келгенине ајару эдер керек. Нениҥ учун дезе  США-ныҥ «Монсанто» деген концерниниҥ алдында јаҥыс ла ума јок кӧп астам иштеп алары болгонынаҥ улам, США-ныҥ бойыныҥ да, ӧскӧ ороондордыҥ да улузы бу байлардыҥ садуга чыгарган аш-курсагынаҥ корондолот. «Монсанто» концерн  2017 јылда Россияныҥ Кировский районында ӱренниҥ заводын ачкан. Концерн бойыныҥ аг-рокультураларыла бастыра садуны, заведениелердиҥ ашканаларын, школдорды ла балдардыҥ садиктерин јеткилдеер болуп молјонгон.

Эмди кӧрӧр болзо, концернниҥ ӱрендеринеҥ ӧзӱм экинчи катап ӧспӧй јат. Анайдарда, ӱренди база ла катап садып алар керек болуптыр. Јартап айтса, концернниҥ ӱренинеҥ белетеген аш-курсактарда кижиниҥ су-кадыгына каршулу ингредиенттер барын бистиҥ билимчибис Александр Баранов илезине чыгарган. Јерлештер, садудагы аш-курсактыҥ ончозына јуугын гран ары јанындагы концерндердиҥ «болужыла» белетейдис.

–Слерди Туулу Алтайдыҥ ар-бӱткенин  корыычы деп билерис. Адаручы болгон адаарда, бистиҥ тергеебистиҥ мӧдиле кӧп ороондордыҥ эл-јонын таныштырадыгар.   Калганчы катап кайда болдыгар?

–Быјыл кӱчӱрген айда Японияда болдым. Чындап, мен мӧттиҥ дегустациязын ӧткӱреримде, Горно-Алтайсктагы типографияныҥ казанчызы Ю. Е. Фоминых Туулу Алтайдыҥ аш-курсагыныҥ дегустациязын ӧткӱрген. Јопондорго бистиҥ апарган аш-курсагыс сӱреен јараган.

Бистиҥ куучыныста уур-кӱч сурактарга кӧп ајару эдилди. Је бис, адаручылар, уур-кӱчтерди јеҥип, адару тударын эрчимделтериске бӱдӱп турум. Адаруныҥ учурын ороонныҥ јаандары да оҥдоп јадылар. Оныҥ да учун 2020 јылда кӱӱк айдыҥ 20-чи кӱни адаруныҥ кӱни деп јарлалган. Бис јаҥы байрамды быјыл озолондыра темдектегенис.

–Григорий Александрович, ачык-јарык куучыныгар учун Слерге јаан быйан. Адаруларыгар кышты чыгым јогынаҥ чыксын. Эл-јон јердиҥ ӱстиндеги јӱрӱмди улалтары адаручылардыҥ эрчимдӱ ижинеҥ база камаандузын  билер учурлу. Кӱндӱлӱ јерлештер, адаручыларла колбу тудуп, олордыҥ ижин јӧмӧзӧгӧр, слерге олордоҥ туза болорын ундыбагар.

Эрмек-куучынды журналист

Михаил ТАРПАКОВ  ӧткӱрген

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина