Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Айылга, алтын бозогозын алтап, айылдап кирзе

10.12.2019

Кеен ле байлу Алтайда јуртап јаткан алтай эл-калыкта айыл-јурттыҥ бек ле јаҥжыккан јаҥжыгулары бар. Јакшынак јаҥжыгуларыс бистиҥ укталып келген кылык-јаҥысла тудуш.

Бӱгӱнги кӱнде алтай кижиниҥ ук-тукумыла тудуш кылык-јаҥы ӧзӱмдӱ болзын деп, айыл-јурттыҥ јаҥжыгуларына ада-эне  бала-барказын  оогоштоҥ ала таскатса, бу јаҥжыгулардаҥ тудунза, артык эмес пе деп сананадым. Оныҥ учун кычыраачыларды «Ӱргӱлјиктиҥ учугы – Алтай јаҥ» деген бичиктеҥ алган ӱзӱкле таныштырадым.

Айылга, алтын бозогоны алтап кирген айылчы улустыҥ јаҥжыккан јаҥжыгулары:

Алтай кижиниҥ айлы оныҥ јаҥыс ла јуртап јадатан јери эмес, је онойдо ок оныҥ ӧргӧӧзи болуп јат. Нениҥ учун дезе алтай кижиниҥ айлында олорло кожо агару Кудайлары, Јаандары јуртап јат. Олор – От-Эне, јайык-тургузылар.

Јайык-тургузы – ол агару Алтай-Кудайдыҥ кижиниҥ айлында отурган ӱлӱзи. Олор айыл-јуртты корып ла кичееп, ару, чек кеминде тудуп, кара-бороны јууктатпай јат. Јайык-тургузылар Алтай-Кудайдыҥ ӱч талазынаҥ камаанду, оныҥ учун олор бойлорыныҥ бӱдӱмдериле, учурыла башка-башка болуп јат.

  1. Айдарда, кандый ла кижиниҥ айлына кирип барала, улус айылдыҥ ээлери јок то болзо, јакшылажатан јаҥду ла учурлу. Јайыктар-тургузылар бар болзо, эр улус бажыныҥ тӧбӧзинеҥ ала јӱзин, ээгин уужай тудуп, эпшилер тулуҥдарын сыймап, мӱргӱп јакшылажатан јаҥду. Айылдыҥ кудайлары солун кижини кӧрӱп, соныркап турганын ундыбас керек. Оныҥ учун ады-јолын, сӧӧгин айдып таныжар.
  2. Кирген айылдыҥ бозогозын алтап ажатан јаҥду ла учурлу. Нениҥ учун дезе бозогоны кечире айыл ээзиниҥ ада-ӧбӧкӧзиниҥ јеринеҥ келген «карыш тӧстӧр-коручылдар» јадып јат.

Алтай улус ада-ӧбӧкӧзи байлап јӱргени учун, айылдыҥ алтын бозогозына базарга јарабас. Ол текши албаты буспас јаҥ деп айдар керек. Бозогого јаҥыс ла 1-3 јашту јаш балдарга отурарга, базала оноҥ ары барарга јараар. Нениҥ учун дезе олор коручыл-јаандардыҥ бел-арказын томдоп, сергидип јат.

  1. Айылга киреле, эжиктиҥ јанына турбас, отурбас. Нениҥ учун дезе айылдыҥ иргези кул, јалчы кижиниҥ јери болуп јат.
  2. Айылга кирген ле тарый, тӧр бажына чыгара јӱгӱреле отурбас. Нениҥ учун дезе тӧр бажы – ол ару ла агару, байлу јер. Тӧрдӧ отургузарын эмезе отургуспазын јаҥыс ла айыл ээзи билетен јаҥду.
  3. Тӧр бажына чыгарткан, отургустырган кижи тоомјызын чек тудар, «айылчы болгонын ундып, тӧр бажын ойо отурбас».
  4. Кижиниҥ айлына кол куру кирбес. Айдарда, От-Энени кӱндӱлейтен алтай аш-курсактаҥ (курут, быштак, сарју, сӱт ле о. ӧ.) тудунып алар. Куру кирбеске, эжикте одын-будактаҥ, такпайдаҥ тудунып, от-очокко – От-Энеге салатан јаҥду. Нениҥ учун Алтай јаҥда билениҥ кудайы – От-Эне – Умай-Эне байлу? Ол бистиҥ ада-ӧбӧкӧстиҥ кӧгӱс-байлыгын туткан, ол бисти, эмдиги ӱйени, кӧдӱрер ле корулаар. Качан меҥдей-шиҥдей келзе, шылтагын айылдыҥ ээлерине айдар, «база бирде белетенеле келерим» дейтен јаҥду. Нениҥ учун дезе кижи эрмек-сӧзи ажыра јастыразын, эби јок айалганы тӱзедерге, јымжадарга амадап јат. Онойдо ок катап келетен јолын эптейтени деп айдар керек.
  5. Алтай улус айылчыныҥ экелген кӱндӱӱ-кӱреезиниҥ тоозын кыра-быча чоттобойтон. Је айылыныҥ улузыныҥ, От-Энениҥ кӱӱнин кӧдӱргенин баалайтан јаҥду. Оныҥ учун айылдаҥ чыгып јаткан айылчыны кол куру ӱйдешпес. Бачым ӱстине берер-тудары табылбай турза, бир-эки азым чай тӱрчектеп беретен јаҥду.

Айылчы кижиге кол куру кирбес, айылдыҥ ээлерине айылчыны кол куры чыгарбас чӱм-јаҥ – айыл-јурттыҥ кежиктӱ быйанын, арга-чагын, кирелтезин чеберлеп ӧскӱрет. Алтай улус кӧрӱш-таныштарыныҥ айлыныҥ кежигин арбындадарга, аҥылу, учурлу сыйлар сыйлаар. Темдектезе, бӧс, тере (чий ле ылгый), тӱк, ноокы, тана-топчы, јинји-јыламаш. Шак мындый сый айыл ээзиниҥ колы-будына иштеерге јолын чечет, ар-јӧӧжӧзин кӧптӧдӧргӧ јол беретен јаҥду. Онойдо ок айылчыга улустыҥ јажаган јажына ла эпши ле эр улуска келиштире учурлап сыйлаар:

—јаш балдарга – топчы, јинји, ийне, јыламаш;

—келиндерге – јыламаш, тана, ийне, учук, бӧс, тере;

—эрлерге – тарылга топчы (айыл-јуртту эр кижиниҥ кебине кӧктӧйтӧн топчы), бычак, кайыш.

Јаҥы кабайлу болгон айылга кирзе, јаш баланы кол куру кӧрбӧс. Кебинде Алтай-Кудай баланы јаҥыс ла бу билеге сыйлаган эмес, ол текши калыкка јаҥы кижини сыйлаганы болуп јат. Ончо улус сӱӱнер, уткыыр јаҥду.

  1. Айылдыҥ ээлериле эжикте (тышкары) тушташса, озо баштап олор ӱйге киретен јаҥду. Айылдаҥ чыкса, озо айылчы кижи базатан јаҥду. Бу јаҥжыгу айылдыҥ курчу-куйагыла тудуш.
  2. Эр улус кудайлык учурыла билениҥ бажы болгон учун олор кандый ла јолды баштап ачатан јаҥду. Айдарда, айылдаҥ озо эр кижи чыгар, айылга база эр кижи озо кирер. Эпши кижи эр кижидеҥ озо баспас. Нениҥ учун дезе эрлер коручыл, јуучыл, шибеечи, јолдыҥ кижизи. Эпшилер дезе айыл-јурттыҥ, ӱйдениҥ улузы болуп јат.
  3. Айылчы болгонын кижиге ундыбас керек. Байа «тойгон јерине тогус конор» деген кеп сӧслӧ, ээлерди чылатпай, айылдаштыҥ кемин база тудар керек.
  4. Айдылган улустыҥ јарабас кылыктарын айдарга турган болзо, бойлорына айдар. Эмезе айтпас деп шӱӱп алза, кемге де айтпас. Ӧскӧ, туш улуска јамандаза, ол улус тӱзелбес. Јолду, чын да айткан сӧс кубулып, кӧпчип, олорго јетсе, угулза, ӧӧн-бӧкӧн дӧ чыгардаҥ айабас. «Тойгон айагына кайра кӧрӱп тӱкӱрбес, ойто катап ичерге келижер» дегенин ундыбас керек.
  5. Айылдап келген айылда айылчы кижи бедиренбес-тимиренбес, сурак јогынаҥ нени де аларга јарабас. Кажы ла айыл-јуртта, биледе, бойыныҥ аҥылу, эжиктелип калган јӱрӱми бар. «Јаан кӧс, куру тил, узун кол, чычаҥдаган сабар болбос» учурлу.
  6. Алтай улуста азыйдаҥ бери бой-бойына айылдажатан јакшынак јаҥжыгу бар. Бала-барканы оогоштоҥ ала јууктарына, тӧрӧӧн-тӧркиндерине айылдадып, таскадар керек.

Айдарда, алтай укту-тӧстӱ кажы ла кижи ада-ӧбӧкӧзи тайанган алтай јаҥы, јаҥжыгулары аайынча ачык-јарык кӱӱн-тапла, тоомјылу, тӧзӧмӧлдӱ айылдап билери сӱреен керектӱ.

 Зинаида ТЫРЫСОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина