Алтайдын Чолмоны

Чӱмдеер де, кӧчӱрер де узы бийик

10.12.2019

Эмдиги ӧйдиҥ алтай чӱмдемелинде Токшын (Сергей) Торбоковтыҥ ады-јолы танылу, јарлу.

Ол Горно-Алтайсктагы пединститутта ӱренип турарда, тӱӱки-филологический факультетте орус тилле «Слово», алтай тилле «Ӱн» деген эки газет чыккан. Бу газеттерде ӱренеечилер бойлорыныҥ чӱмдеген ӱлгерлерин чыгаратан. Сергей Торбоков ол газеттиҥ редколлегиязыныҥ турчызы болгон. Студент ӧйинде, 70-чи јылдардыҥ ортозында, оныҥ прозалап бичиген «Студенттердиҥ јазы» деген јуунтызы алтай јииттерге јаан сый болгон. Бу јуунты экинчи катап чыгарда, Раиса Лыкова бичиктиҥ кире сӧзинде јолду шӱӱлтени темдектеген эди.

Бис автордыҥ персонажтарыла кожо каланыҥ ол туштагы оромдорын эске аладыс: Социалистический ором, факультеттиҥ туразы, ого коштой горсад, «Чаҥкыр Алтай» деп кинотеатр… Бу адалган ончо јерлер каланыҥ тӧс јери ле студенттердиҥ кайнаган јӱрӱминиҥ база тӧс јери болгон. Автордыҥ айтканыла, «кыстардыҥ турлузы» јер. Ол ӧйди јылу эзедип, студенттердиҥ ашканазыныҥ менюзын эске алалы: каймакты, гарнирди; кеп-кийимниҥ аҥылузын — студенттердиҥ стройотрядтарыныҥ јаҥжыккан јажыл ӧҥдӱ кийимин кийерге јараар. База чечектӱ чамчаларлу, јалбак галстуктарлу, учтарында темир бӱгӱп койгон клеш штанду уулдар. Јас, лекциялар, конспекттер ле ару, ӧктӧм кӱӱндӱ јииттер, «ырызы јок сӱӱш», «Сезон любви» деген јопон кожоҥ кичинек каланыҥ тепсеҥинеҥ јыҥырайт, «Бродяга» деген индийский кино, эжик ачпас вахтерлор…

Јииттер кӧргӧн кинолорын аудиторияларда шӱӱжип, алтай литератураныҥ, культураныҥ ӧзӱми керегинде блааш-тартышту куучындар ӧткӱрген. Онойдо ок калык чӱмделгезин јаан ӱйениҥ улузынаҥ бичип алары јанынаҥ санаалар, амадулар. Ол ӧйдӧ ады-чуузы элбеде јарлу профессорлор С. С. Суразаков, Н. Н. Суразакова,    С. С. Каташ, С. М. Каташев ле о. ӧ. ӱренеечилерине сӱреен тереҥ билгир беретен, ӱредӱчилер ак-чек ле нерелӱ иштеген.

Токшын Торбоковтыҥ бичигинде студенттердиҥ ортозында билгирге јилбӱ, јӱткӱмел, читальный залга кыйалтазы јогынаҥ јӱретен ээжи, кӱӱн-тап сӱреен јакшы кӧргӱзилген. Ӱредӱ, билгир јӱрӱмде керектӱзиниҥ учуры берилет. Јииттер ӧскӧ ороондордыҥ чӱмдемелдерин, темдектезе, Корнельдиҥ «Сид», Росинниҥ «Андромаха» деген трагедияларын кычырып, шӱӱлтелериле ӱлешкен. Билгирге, ӧрӧ ӧзӧргӧ студенттердиҥ јӱткӱмелин автор сӱреен јакшы кӧргӱскен.

Мынаҥ кӧргӧндӧ, Токшын Торбоков јаҥыс ла романтик кӱӱн-тапту эмес, је ол ок ӧйдӧ билгири бийик, аҥылу кӧрӱмдӱ, сезимдӱ автор деп айдарга јараар. Оныҥ «Студенттердиҥ јазы» деген чӱмдемелин бойыныҥ ӧйин керелеген документ деп кӧрӧр керек. Студенттердиҥ калазын, јӱрӱмин ӧйлӧ кожо бирлик тизӱде кӧргӱскени солун ла јилбилӱ.

Токшын Торбоковтыҥ ӱлгерлери ле куучындары бойыныҥ ӧйинде «Таҥ Чолмон» ло «Чаҥкыр Кадын», «Алтын-Кӧл» лӧ «Амыргы» деп альманахтарда кепке базылган.

Ол кӧчӱреечиниҥ ижин чӧрчӧктӧрдӧҥ баштаган. 1982 јылда балдарга учурлап «Телекейдиҥ калыктарыныҥ чӧрчӧктӧри» деген јуунтызын јазаган. Бу бичикте араб, англичан, француз, вьетнам, јопон, итальян, немец ле ӧскӧ дӧ калыктардыҥ талдама чӧрчӧктӧрин јуунадып, орус тилдеҥ алтай тилге тыҥытту кӧчӱрген.

Ченемелдӱ кӧчӱреечи башка-башка калыктардыҥ јадын-јӱрӱмиле, кӱӱн-санаазыла, чӱм-јаҥыла, культуразыла таныштырат. Ол чӧрчӧктӧр ажыра кажы ла эл-калыктыҥ ойгор, керсӱ санаа-укаазын, кӧгӱс байлыгын кӧргӱскен.

1991 јылда ол кӧчӱреечиниҥ ижин улалтып, «СССР-дыҥ албатыларыныҥ чӧрчӧктӧри» деп бичикти белетеп чыгарган. Бичикти јурукчы Вячеслав Торбоков јуруктарыла кееркеткен. Бу бичикке алтай, азербайджан, абхаз, бурят, башкир, кумык, латыш ла ӧскӧ дӧ калыктардыҥ чӧрчӧктӧри кирген. База «Азияныҥ чӧрчӧктӧри» деп 5 тизӱдеҥ турган тизимди кепке базып чыгарган.

Т.  Торбоков он эки јылдыҥ туркунына Библияны кӧчӱрер институтта иштеген. Кӧчӱреечи алтай тилге «Евангелие от Марка (1996), «Иисус — друг детей» (1997), «Радостная весть» (2003), «Детская Библия» (2002), «Новый Завет» (2003) деп бичиктерди кӧчӱрген.

2010 јылда узы бийик, ченемели байлык, мары аҥылу, тили чечен кӧчӱреечи Т. Торбоков орус классикадаҥ Н. В. Гогольдыҥ «Тарас Бульба» деп чӱмдемелин алтай тилге мӧрлӱ кӧчӱрген. Бу бичикти баштапкы  катап 1961 јылда алтай тилге Зинаида Табакова, Амат Сабашкин кӧчӱрген эди.

Чӱмдемелди ӧскӧ тилге кӧчӱрери каруулу ла кӱч керек. Мында бичиичиге оригиналдаҥ эптӱ ырап, кӧп тоолу јартамалдар эдер керек. Эмезе ӧскӧ культураныҥ кижизине, кычыраачызына јарт болзын деп, керектӱ кееркедим эп-аргаларды билгир, келиштире табала, тузаланары кайда. Бир сӧслӧ, ӧскӧ укту кычыраачы кӧчӱрилген чӱмдемел ажыра ол калыктыҥ тилиле, тӱӱкизиле, чӱм-јаҥыла таныжар учурлу. Кӧчӱреечи бу да бичикти-повестьти бийик кеминде, чыҥдый кӧчӱрип салганын аҥылап темдектеер керек.

Н. В. Гогольдыҥ «Тарас Бульба» деген повези алтай тилге кӧчӱрилгени јиит  ӱйеге керектӱ. Авторлор З. Табакова, А. Сабашкин, онойдо ок Т. Торбоков повестьтиҥ тӧс учурын: јана баспас, јалтанбас, тӧрӧлчи кӱӱн-тапту кижи Тӧрӧли учун керек дезе јӱрӱмин де карамдабазын чындык кӧргӱскен. Кӧчӱрмелер ӧскӧ тилдӱ кычыраачыларды славян укту калыктардыҥ тӱӱкизин, культуразын баалап тоорына ӱредет. Кӧчӱрмелерде Тарас Бульба кату эш-нӧкӧр, некелтелӱ ада, чындык нӧкӧр лӧ јалтанбас јуучыл болуп кӧргӱзилет. Нениҥ учун дезе Тарастыҥ кылык-јаҥына кату тӱӱкилик ӧйдиҥ салтары јеткен. Тӧрӧлиниҥ јилбӱзи баштапкы јерде турган. Шак ол ӧй оны таскаткан, ӱреткен. Ада болуп, ол бойыныҥ уулдарыла оморкогон, Андрийдиҥ садынганына сӱреен санааркаган, Остапла оморкогон. Тарас Бульба бойыныҥ молјузын Тӧрӧлин, оныҥ јилбӱзин јана баспай турумкай корыырында кӧрӧт.

Токшын Торбоковтыҥ бичиичи де, кӧчӱреечи де јайаан јайалтазыла, ижиле, једимдериле кычыраачыларды кыскарта таныштырдыс.

Э. ЧИНИНА, Т. ШАСТИНА,

эл библиотеканыҥ билим ишчилери