Эксперт-консультативный советтиҥ ижинде турушкан

10.12.2019

Россия Федерацияныҥ Президентиниҥ Сибирьдеги федерал округтагы чыдулалган чыгартулу кижизиндеги Тӱндӱктиҥ, Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ ас тоолу тургун калыктарыныҥ керектери аайынча эксперт-консультативный советтиҥ јууны Алтайский государственный университетте ӧтти.

Эксперт-консультативный советтиҥ јуунында Сибирьдеги федерал округтыҥ бастыра тергеелериниҥ чыгартулу улузы туруштылар. Советтиҥ јуунында РФ-тыҥ тургун калыктарыныҥ тилдериниҥ калыктар ортодогы јылында Тӱндӱктиҥ, Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ ас тоолу тургун калыктарыныҥ тӧрӧл тилдерин ле јаҥжыккан культуразын ӱренериниҥ, корулаарыныҥ ла ӧскӱрериниҥ, ас тоолу тургун калыктардаҥ профессионал кадрлар белетеериниҥ, КМНС-тыҥ федерал реестрин тургузарыныҥ сурактары шӱӱжилди.

Эксперт-консультативный советтиҥ ижинде СФО-ныҥ чыдулалган чыгартулу кижизи Сергей Меняйло, Алтай крайдыҥ губернаторы Виктор Томенко, билимчилер — Красноярсктагы В. И. Астафьевтиҥ адыла адалган педагогикалык университеттеҥ физико-математический билимдердиҥ докторы Владимир Кирко, Томсктогы государственный университеттеҥ тӱӱки билимдердиҥ докторы, профессор Ольга Рындина ла тӱӱки билимдердиҥ докторы, профессор Ираида Нам, РАН-ныҥ Сибирьдеги бӧлӱгиниҥ филология институдыныҥ Сибирьдиҥ калыктарыныҥ фольклорыныҥ секторыныҥ јааны профессор Евгения Кузьмина туруштылар.

Бистиҥ республикадаҥ советтиҥ ижинде мындый улус турушты: Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ национальный политика, ӱредӱлик, культура, јондык биригӱлер ле СМИ аайынча комитединиҥ председатели Наталья Екеева, национальный политика, јондыкла колбулар аайынча республикан комитеттиҥ председатели Людмила Варванец, Алтай Республиканыҥ ас тоолу тургун калыктарыныҥ «Кӱзӱҥилӱ мӧш» ассоциациязыныҥ председатели, эксперт-консультативный советтиҥ турчызы Любовь Пешперова туруштылар.

Университеттиҥ фойезинде куманды калыктыҥ тӱӱкизине учурлалган кӧрӱ тургузылган. Кӧрӱни тӧзӧп ӧткӱрерине АР-дыҥ ӱредӱлик ле билим аайынча министерствозы, тергеениҥ «Алтын-Туу» бичик чыгармазы јӧмӧшти. Кӧрӱде алтай тилле, ас тоолу тургун калыктардыҥ тилдериле чыккан бичиктер, сӧзликтер, чӧрчӧктӧр тургузылган. Ол тоодо 2019 јылда «Алтай Республиканыҥ ас тоолу тургун калыктары» деп подпрограммала чыккан ла бичиктердиҥ конкурсында јеҥӱ алган «Сказки народов Горного Алтая» деп бичик болды. Онойдо ок 2017 јылда Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱ институдыныҥ куманды билимчи Ф. А. Сатлаевтиҥ чыкканынаҥ ала 85 јылдыгына учурлай чыгарган «Люди степи и тайги: история кумандинцев» деп бичиги, билим-практикалык конференцияныҥ «Кӱзӱҥилӱ мӧш» ассоциацияныҥ президенттиҥ грантыла чыгарган материалдары, 2019 јылда туба чӧрчӧкчи Черноеваныҥ чыкканынаҥ ала јӱс јылдыгына учурлай ӧткӧн керектер керегинде материалдар болды. Тӱӱкилик билимдердиҥ кандидады И. И. Назаров советтиҥ туружаачыларын кӧрӱле таныштырды. Онойдо ок куманды калыктыҥ чӱм-јаҥыла президенттиҥ СФО-догы чыдулалган чыгартулу кижизи Сергей Меняйлого ло Алтай крайдыҥ губернаторы Виктор Томенкого курлар курчалды.

Наталья Екеева советтиҥ јуунында Алтай Республикада ас тоолу тургун калыктардыҥ тилдерин корулаары ла ӧскӱрери јанынаҥ айалга керегинде јетирӱ этти. Россия Федерацияныҥ ас тоолу тургун 45 калыгыныҥ алтузы Алтай Республикада јуртайт: кумандылар, телеҥиттер, тубалар, чалкандулар, телеуттар ла шорлор. Олордыҥ тилдериниҥ айалгазын керелеген тоолор 2002 ле 2010 јылдардыҥ Бастырароссиялык тооалыжыныҥ јетирӱлеринде: кумандылар 2002 ј. — 931 кижи, 2010 ј. — 1064 кижи, тӧрӧл тилин текши тоодоҥ 26,7% билер. Чалкандулардыҥ тоозы (тоолор тооалыштарга келиштирте) — 830, 1113, тилин 56,7% билер. Тубалар 1533, 1891, тилин 22,3% билер. Телеҥиттер — 2368, 3648, тилин 99,3% билер. Телеуттар — 32, 37 кижи.

2009 јылдаҥ ала Алтай Республикада тилдер јанынаҥ айалганыҥ мониторинги ӧткӱрилет. Шиҥжӱлердеҥ кӧргӧндӧ, бу калыктардыҥ тилдериле кӧбизинде билелерде, бир чук јаткан јурттарда куучындажат, орус тилди ончозы билер. Сурактарга каруулар бергендердиҥ 55% шӱӱлтезиле ас тоолу тургун калыктардыҥ тилдерин орныктырары государствоныҥ тӧс керектериниҥ бирӱзи, 77% ол школдыҥ кереги деп чотойт.

Наталья Михайловна оноҥ ары алтай тилле чыккан билим ле ӱредӱ-методикалык бичиктерди, ол тоодо федерал тооломдозын база айтты. 2014 јылдаҥ ала республиканыҥ ӱредӱлӱ организацияларына ӱредӱ-методикалык 136 атту литературазы кепке базылган. Учебниктердиҥ федерал тооломына тӧрӧл 10 тилле, ол тоодо алтай тилле бичиктер кирген. Алтай тилге ӱредери Алтай Республиканыҥ ас тоолу тургун калыктарыныҥ диалект аҥылузын ајаруга алып ӧткӱрилет. Онойдо ок тургун калыктардыҥ тилдериниҥ калыктар ортодогы јылына учурлай культураныҥ, ӱредӱликтиҥ организацияларында, учреждениелеринде ӧткӱрилген иштерди, олимпиадаларды, фестивальдарды ла ӧскӧ дӧ керектерди адады.

Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱ институды 2014-2019 јылдарда алтай тил, фольклор, литература, тӱӱки, культура керегинде 50 атту билим литература чыгарган, ол тоодо 16 монография ла 31 јуунты-бичик. Калганчы јылдарда эки томду Орус-алтай сӧзлик, «Грамматика современного алтайского языка. Морфология» деп ӧмӧлик иш, «Алтай-орус сӧзлик», «Алтай баатырлардыҥ» он алтынчы томы, «Памятники эпического наследия Алтая» деп серия эки тилле чыккан.

Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јӧмӧлтӧзиле, Алтай Республиканыҥ башчызындагы, Алтай Республиканыҥ башкарузындагы алтай тил аайынча советтиҥ јӧбин бӱдӱрип, операцияныҥ iOS (Apple) системазына алтай таныктардыҥ приложениезиле иштеери башталган.

Г. К. Жуковтыҥ адыла адалган школ-интернаттыҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи Вера Якшибаевна Кармакова «Россияныҥ калыктарыныҥ тилдери ле культуразы; корыыры ла ӧскӱрери» деп бастыроссиялык конкурстыҥ јеҥӱчили болгон. Ӱредӱчиниҥ «Очок» деп ӱлекери «Тергеелик кемдӱ эҥ артык иш» деген номинацияда јеҥӱ алган. Конкурста 51 тергеедеҥ 266 ӱлекер турушкан.

Бир ууламјылу иштиҥ турултазында танык-бичиги јок тилдер бичиктӱ боло берген — ол куманды ла чалканду тилдер. Таныкту тил бичиктерлӱ, сӧзликтерлӱ болор, бойыныҥ тилиле бичиктер чыгарар арга тӧзӧлгӧн. Туба тилле иш база эрчимдӱ ӧдӧт. Орус-туба сӧзлик ле куучындажар бичик чыккан.

Муниципальный тӧзӧлмӧлӧрдиҥ Москвада ӧткӧн бастырароссиялык конгрезинде «Эҥ артык муниципал иш» деп бастырароссиялык конкурстыҥ «Нациялар ортодо најылыкты ла амыр-энчӱ айалганы тыҥыдары, муниципал кеминде национальный политикада ӧскӧ дӧ керектерди бӱдӱрери» деп номинацияда Горно-Алтайск экинчи јерге чыккан. Бу конкурска 58 тергеедеҥ 168 угузу болгон. Наталья Михайловна јетирӱзиниҥ учында тӧрӧл тилдерди корулаары ла ӧскӱрери јанынаҥ бир канча шӱӱлтелер айткан.

Президенттиҥ СФО-догы чыдулалган чыгартулу кижизи Сергей Меняйло куучын айдып, Тӱндӱктиҥ, Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ ас тоолу тургун калыктарыныҥ тӧрӧл тилдерин ле јаҥжыккан культуразын ӱренериниҥ, корулаарыныҥ ла ӧскӱрериниҥ јаан учурын темдектеди. Ол онойдо ок ас тоолу тургун калыктардыҥ бир чук јуртаган ла ээлемин јаҥжыккан эп-аргаларла апарып ла иштеп турган јерлерде тургун калыктардаҥ профессионал кадрлар белетеери, КМНС-тыҥ федерал реестрин тургузары јанынаҥ јаан иш эдери керектӱзин чокымдады.

Красноярск крайдыҥ бӱдӱреечи органынаҥ куучынды Красноярск крайда КМНС-тыҥ тап-эриктери аайынча чыдулу кижи Семен Пальчин айтты. Ол Санкт-Петербургта Герценниҥ адыла адалган университетте кадрлар белетелип турганын ајарып, Тӱндӱктиҥ калыктарыныҥ ондо 200 студенти ӱредӱге кирген, стипендиязыныҥ кеми, авиаучушты, јадарын ла ажанарын чотко салза, кеми сӱреен ас деди. Тургун калыктардыҥ студенттери ӱредӱниҥ кийнинде ӧскӧн-чыккан тӧрӧл јерине бурылып турулар. Тӱндӱктиҥ экономиказын, јонјӱрӱмдик айалгазын јарандырарыныҥ сурактарыныҥ аайына вахтовый эп-аргала чыгар арга јок. Айдарда, Тӱндӱкке бийик квалификациялу специалисттер белетеер суракка јаан ајару эдип, бу ишти бир ууламјылу ла тӧзӧмӧлдӱ апарар керек. Јашӧскӱримди ӱредерине чыгымдаган акча-манат бойыныҥ јакшы туза-турултазын береринде алаҥзыш јок.

Советтиҥ јуунында ӧскӧ дӧ улус куучын айткан кийнинде, туружаачылар тӱп-шӱӱлтелер јараттылар. Ол тоодо бӱдӱреечи органдарга ла јербойында башкарынарыныҥ органдарына тӧрӧл тилдерди корыырыла, ӧскӱрериле, ӱредериле колбулу специалисттерди ӱзеери јилбиркедер суракла иштеер, ас тоолу тургун калыктардыҥ јашӧскӱримин, балдарын тӧрӧл тилдерин ӱренерине јилбиркедер ӱлекерлер тургузарына болужар, јӱзӱн-башка конкурстар, гранттар ла ӧскӧ дӧ керектер ӧткӱреринде, литература, бичиктер чыгарарында јӧмӧжӧр, бӱгӱнги кӱнниҥ мультимедийный технологияларын тузаланарына ајару эдер ле ӧскӧ дӧ шӱӱлтелер јарадылды. Онойдо ок ас тоолу тургун калыктардаҥ профессионал кадр-лар белетеериниҥ сурактары јанынаҥ база шӱӱлтелер јарадылды.

Н. БЕЛЬЧЕКОВА

ТОП

«Гуркин» деген телекей: ачылталар ла јажыттар

Г.И. Гуркин ӱйи Мария Агафоновнала Оносто садында Атту-чуулу алтай јурукчы, политикалык ла јондык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыккан ӧйин ле јерин чокумдаган јаҥы документтер табылган. «ХХ чактыҥ башталарында Туулу Алтайда эҥ јарлу јон-политикалык ишчилердиҥ бирӱзи, јурукчы Григорий Иванович Чорос-Гуркин 1870 јылдыҥ чаган айыныҥ 12-чи кӱнинде Улалуда чыккан деп чотолот. Је Алтай Республиканыҥ Государстволык архивинде Улалудагы

«Јурукчыныҥ јуртын орныктырары – тӧс иш»

Јурукчыныҥ Оностогы јуртында Атту-чуулу алтай јурукчы, ады јарлу јондык ла политикалык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 155 јылдыгыла колбой тергеебисте кандый иштер темдектелгени керегинде Алтай Республиканыҥ А. В. Анохинниҥ адыла адалган Эл музейиниҥ директоры Римма ЕРКИНОВА куучындайт. – Г. И. Чорос-Гуркинниҥ юбилейине белетенери ле оныла колбой быјыл ӧткӱретен иштер керегинде Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јакааны

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым