Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Калганчы кан «сызылганча»…

10.12.2019

Евгений Карулов Россияныҥ јаргы приставтарыныҥ службазыныҥ Алтай Республика аайынча башкартузыныҥ аҥылу бӧлӱгинде иштеп јат. Бӧлӱктиҥ колмылтык, ӧскӧ дӧ јепселдер тудунган јуучылдары республиканыҥ Ӱстиги, арбитраж, граждан керектер аайынча јаргыларыныҥ ижин јеткилдейт. Бу јеҥил эмес ишти јаргы приставтардыҥ аҥылу бӧлӱгиниҥ эҥ бийик темдеги ле оморкодузы болгон — јажыл беретти чебер ле чек эдинип јӱрген кыпчак сӧӧктӱ Евгений Бинолдонович Карулов алтынчы јыл ак-чек бӱдӱрип јат. Бӱгӱн ол газеттиҥ айылчызы.

— Слерди баштап тарый табылу, тӧп, јобош ло јымжак кижи деп кӧрдим. Ижигер дезе кату-кабыр керек-јарактарла колбулу эмтир. Јыда-кылыш тудунары Слерге, байла, јарап јат. Эҥ учурлузы — кижиниҥ кӱӱни болбой.

— Кӱӱн де эмес (каткырат). Јыда-кылыш тудунып јуулажатаны ары ла токтозын. Балдарды ла сананып, олордо эмеш те болзо акча-эш болзын деп амадаган керек ол. Оныҥ шылтагы шак мында. Ада-энем, эр-јажына јурт ээлемде иштеген улус, кой-малдаҥ ла айрылбас керек деп јакып, айдып туратандар. Калада зооветтехникумда агрономго ӱренгем. Је бу ӱредӱни чала болорзынбай, бистиҥ госуниверситетке кирип, озо географтыҥ, оноҥ юристтиҥ дипломдорын алгам. Баштапкы классту юрист болорым.

Бойым кӧп лӧ сабазында Кош-Агаш аймакта Ортолык јуртта школдо физкультураныҥ ӱредӱчизи болуп иштегем. Јаантайын маргаандарда турушкам. Улустыҥ ортозында јакшы јӱрери, су-кадыкты кичеери — ол база ада-энениҥ таскадузы. Јаштаҥ ла ала кадырынып, сӧӧк-тайакты былчып-бӱктеп, эт-канды эреп-толгоп, спортчы кижи болорго белетенгем. Балдар јаанап келерде, олорды ӱредип алар деп, калага кӧчкӧнис. Мында «Баатыр» спортзалга јӱрӱп, грек-рим кӱрешке тазыктырынгам.

—Јӱрӱмигер бай ла јилбилӱ болтыр. Је мен озо баштап приставтардыҥ ижине кирерге јеҥил бе деп сураарга турум?

— Уур-кӱч деп канайып айдар, је анда бойыныҥ аҥылулары бар. Тап-эриктерди јакшы билер керек. Юридический сурактарга чокым ла јарт каруулар јандырары база јаан учурлу. Су-кадыгыҥныҥ айалгазы мында кыйалтазы јогынаҥ кӧрӱлип јат. Јаргылаткаҥ ба, јок по? Ончозын ла шиҥдеп-ширтеп јадылар. Мениҥ иштеп турган бӧлӱгимде спорт јанынаҥ белетенишке јаан ајару эдилет. Бу ишке кирип јаткан кижи турникте тартынып, бир километрге јӱгӱрип, прессте иштеп билерин кӧргӱзип јат. Некелтелерге келишпей калзаҥ, алгылабас. Ченелтелерди тоҥ ӧткӱре јеҥил де, ӧйинеҥ ӧткӱре кӱч те эмес деп айдарга јараар. Чакту ла јӱткӱмелдӱ кижиде олорды ӧдӧргӧ аргалар бар деп бодойдым.

— Иш јанынаҥ шылап укпазам, куучын-эрмегис толо эмес болор болбой. Јаргыда кандый ла керектер кӧрӱлип јат ине. Олордыҥ ортозында катулары да бар. Ӧлтӱриш, тонош, албадаш, уурданыш, кериш-согуш — ончозы ӧӧн-бӧкӧнлӧ колбулу керектер ине. Слер дезе бу ӧйдӧ јаргычыны корулап јадыгар. Бир сӧслӧ — каруулчык.

— Эйе, андый. Јаргыда кӧрӱлип јаткан керек бузуш јогынаҥ ӧдӧрин јеткилдеп јадырыс. Залда тал-табыш, чугаан да чыгып јат. Кату керек эткен кижи тамырын да кезердеҥ айабас. Кезик улус чыгарылган јӧплӧ јӧпсинбей, јаргычыга удура чурап турган учуралдар база болуп јат. Бис олорды токтодып, токунадып јадырыс.

Мындый служба ӧйинде каруулчыктар аҥылу јазалдарла јепселет. Дубинканыҥ, колго кийдиретен наручниктиҥ, газту баллонныҥ ӱстине колмылтык чыгарылат. Кату ла уур-кӱч керектер кӧрӱлзе, баш пристав каруулчыктардыҥ тоозын 4-5 катапка кӧптӧдип јат. Службада аҥылу јазалдарды эдинерге туку Новосибирскке барып, экзамендер табыштырып јадыс. Таҥма адып, колдомдожып согужып, мылтык-бычакла толо јепсенип, ыраагына јӱгӱрерге келижет. Ченелтелерди јакшы ӧткӧн јуучыл аҥылу јазалдарды эдинерге јараду алат. Некелтелерди бӱдӱрип болбозоҥ, шорлонгон бойыҥ как-куру артарыҥ (кӱлӱмзиренет).

— Слер качан да Кош-Агашта кӧлдӧ улус аргадаган эмес бедигер? Ол учуралды эске алынып, куучындап берзегер.

— Болгоны болгон ло. Је эмди оны коскорып, эге-тӧгӧ айдып отуратаны андый ла јеҥил эмес болбой. Ундылып та калган учурал ине ол. Чырмайып, эске алынып кӧрбӧзӧ кайтпазын…

…Бу керек 2000 јылдардыҥ башталганында ӱлӱрген айда Кош-Агаштыҥ бери јанында јолды јакалай турган кӧлдӧрдиҥ бирӱзинде болгон. Бистиҥ јердиҥ улузы анда јаантайын балыктап јат. Бу јаан эмес кӧӧлмӧктӧрди јукачак тош кӱстиҥ башталганында ла бӱркеп, тоҥырып салат. Ол тушта бистиҥ тӧрӧӧндӧристеҥ кижи божогон эди, керек-јарактарда туружала, Ортолык јаар јанып јатканыс. Кош-Агаштаҥ чыгып келеристе, бисти јолдо Турлуновтордыҥ балазы токтоткон. Кӧрзӧм, кӧлдиҥ ортозында јука тоштыҥ ӱстинде улус айланыжып јат. Улаганныҥ кижизи сууга барган улусты аргадап јадала, бойы чӧҥӱптир. Јӱгӱрип барала, байагы улустыҥ курткаларыныҥ јеҥдерин бой-бойлорынаҥ буулап, ойылган јер јаар јылгажактап јеткем. Сууныҥ ойдыгынаҥ озо аргадаачы уулды, оноҥ арткандарын чыгара тарткам. Ол тушта бир кижи сууга сала берген.

Кийнинде ол улус аш-курсагын тудунып, айылыска алкыш-быйанын айдып кирип јӱрген. Эрте кӱсте тошко чыгып, балыктаарга сананган улус болуптыр. Јука тош дезе оодылып, сакыбаган јанынаҥ јеткерге экелген.

— Ойто иш-тошко бурылактар. Эмди тоомјызы бийик јажыл беретти канайып алганыгар керегинде тӧкпӧй-чачпай куучындап берген болзогор.

— Оны аларга ченелтелерди озо мында, республикада, ӧткӧм. Кожо аҥылу бӧлӱктиҥ јиит приставтары Расул Янкинов ло Артем Санзаров база болгондор. Расул белинеҥ бертинеле, учына јетире туружып болбогон. Артем јазап белетенбеген учун ченелтелердиҥ баштапкы ла бӧлӱгинде чарчала берген. Республикада ӧдӱп турган ченелтелер эки бӧлӱктеҥ турат. Олорды једимдӱ ӧтсӧҥ, сени оноҥ ары Москва јаар ийгилеп јат.

Тыҥ ла чырмайгам. Баштапкы бӧлӱкте турникте 14 катаптаҥ ас эмес тартынар, 100 метрге ле 3 километрге кыска ӧйгӧ јӱгӱрер, пистолеттеҥ ле автоматтаҥ таҥманы чике адар, тӧрт кижиниҥ кажызыла ла бир минуттыҥ туркунына согужар керек. Пистолетке ӱч, автоматка он ок берилип јат. «Макаровадаҥ» он метр ыраагынаҥ адып, 25 очко јууп алар керек. Оноҥ ас болзо, јаратпас. Автоматтаҥ адыш 100 метр ыраагынаҥ ӧдӧт.

Ченелтелердиҥ экинчи бӧлӱгинде кажы ла кижиге бастыра бар-јок јуу-јепселди курчанып ла јӱктенип, Сайдыстыҥ оҥкок-чиҥкек јолдорыла, ӧрӧлӱ-тӧмӧндӱ кырларыла он километрге јӱгӱрерге келижип јат. Јыгыл, јылгажакта, тӧрттаманда, је бу јолды ас та, кӧп тӧ эмес — туй ла 50 минутка ӧдӱп, јӱк ле 10 минутка тыныш алынып, оборлоры јаан бука-боксерлорло калганчы кан «сызылганча» јетире тартыжып, согужар керек. Јыга соктырбазаҥ, ченелтелерди ӧдӧр ырыс келижер.

— Угарга јилбилӱ. Куучындагар ла.

— Андый ырыс меге быјыл база келишкен деп айдарга јараар. Горно-Алтайскта ӧткӧн эки бӧлӱкти једимдӱ ӧдӱп, сыгын айдыҥ 12-чи кӱнинде Москваныҥ кыйузындагы Одинцовский райондо «Патриот» деп полигондо болгон ченелтелерде туруштым. Мында Россияныҥ башка-башка тергеелеринеҥ бастыра 45 кижи турушкан. Бастырароссиялык маргаандарда кандый да этап-бӧлӱктер јок. Ончозы бир ле кӱнниҥ туркунына ӧткӱрилип јат. Мындый айалгада тартыжарга сӱрекей кӱч. Ийде-кӱч јетпей калат.

Кӱн айас турган, изӱ болгон. Анда турникте 14 катап тартынгам, он катап подъем переворот эткем. Оноҥ до кӧптӧдӧ эдерге јараар болгон, је кӱчимди чеберлегем. Пистолеттеҥ ле автоматтаҥ база јакшы аткам. Эҥ ле кӱчи јуучыл-приставтыҥ толо јепселдӱ аҥылу кеп-кийимин кийип, ӧйгӧ 10 километрге јӱгӱрери, тыркыраган колдорды, кӧгӱсти бууй тарткан тынышты токунадып, таҥманы чике адары ла эки кижиле эки минуттыҥ туркунына теҥ-тай согужары болгон.

Экзамендерди алып турган јажыл береттӱ ченемелдӱ приставтар колдомдожып согужарыныҥ беш эп-сӱмезин кӧргӱзип јадылар. Сен дезе олордыҥ бастыразын мында ла чӱрче ӧйгӧ, јастырбай кӧргӱзер учурлу. Бир ле эмешке јастырган кижини олор ол ло тарый токтоткылап јат. Уулдар тыҥ соктырткандар. Тумчуктар сынган, кӧстӧр кӧгӧргӧн дӧ болзо, бу 45 кижиниҥ ортозынаҥ 9 кижи учына јетире туружып, јажыл беретле кайралдаткандар. Улустыҥ учына тӱшпей, Москвадаҥ јажыл берет алып јанганыма акту бойым база сӱӱнип турум.

— Бу мынайып јыга соктыртып, нениҥ албаны келген, Евгений?

— Москвадаҥ бир сыйрык, бир сынык-бычык јок эзен-амыр јанып келдим. Бу эр кижиниҥ јӱрӱми. Је мен белетениш коомой эмес болгонын темдектеерге турум. Санаа база быжу болгон. Баштап алган керекти јаантайын учына јетире бӱдӱрер керек. Ада-энемниҥ, Бинолдо Уйатович ле Любовь Николаевна Каруловтордыҥ, таскадузыныҥ шылтузы база бар деп айдарга јараар. Олорды эл-јон јакшы билер болбой. Адам бу јуукта јурт ээлемде јеткен бийик једимдери учун Алтай Республиканыҥ эҥ бийик кайралы — «Таҥ Чолмон» орденле кайралдаткан. Энем јажына школдо иштеген. Ол — РСФСР-дыҥ нерелӱ ӱредӱчизи.

Приставтарда аҥылу бӧлӱкте кожо иштеп турган јиит уулдар Шуну Кудачин, Михаил Тупикин, Марат Садандыков ло Абдулла Алиев белетениш ӧйинде тыҥ болушкандар. Учурал келижерде, олорго алкыш-быйанымды айдып турум. Эмди бистиҥ бӧлӱкте јажыл беретти мениле кожо алты кижи эдинип јат. Јиит ӧйимде грек-рим кӱрешке Олег Александрович Шатин тазыктырган. Бу бӱдӱмле спорттыҥ узын бӱдӱрерге «быжып» келеримде, черӱге алгылаган. Бу амадуум јӱрӱмимде анайып ла бӱтпей артып калды. Је мен тазыктыраачыма база јаан быйанду јӱредим.

Меге эмди 47 јаш. Москвада болгон ченелтелерде менеҥ 10-15 јашка оогош сыгындый, кӱчтӱ уулдарла тартыштым. Алдырышпадым. Тӧрӧл республикамды уйатка тӱжӱрбедим. Айылдаш јаткан тергеелерде — Алтайский крайда ла Новосибирский областьта бӱгӱнги кӱнде јажыл беретле кайралдаткан бир де пристав јок деп айдар керек.

— Мындый бийик једимге Слерле кожо сӱӱнип, јажыл берет эдинген алтай эрлерге јӱрӱмде ле иште ады-јолыгарды ла тоомјыгарды мынайда ла бийик тудугар деп кӱӱнзеп айдары артып јат. Је адакыда билегер керегинде сурап укпас аргам база јок.

— Эш-нӧкӧримниҥ ады-јолы Лилия Матлаевна. Ол ижиле библиотекарь кижи. Бисте Арутай ла Алан деп јаан уулдар чыдап јат. Экӱлези Новосибирскте бийик ӱредӱ алып, дипломдорын беш темдектерге корулагандар. Јааны Арутай — инженер-геодезист. Кичӱ уул Алан — ок-таары аайынча специалист. Экӱлези самбо кӱрешле спорттыҥ узына кандидаттар. Олор калада јарлу тазыктыраачылардыҥ бирӱзи Владислав Тайпиновто таскадынгандар. Алан тургуза ӧйдӧ Калининградта черӱде туруп јат. Эш-нӧкӧримле кожо олорды билгирлерге тартылып, спортло најылажып, јакшы улус болуп ӧссин деп чыдадарга чырмайып јадыбыс.

Куучын-эрмекти Арутай Адаров ӧткӱрген

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина