Алтайдын Чолмоны

Стройотрядтардыҥ кыймыгузына — 60 јыл

10.12.2019

Студенттердиҥ стройотрядтарыныҥ (ССО)  туружаачыларыныҥ, бу кыймыгуныҥ ветерандарыныҥ следы ӱлӱрген айда Москвада ӧткӧн. Ондо Россияныҥ 80 тергеезинеҥ, СНГ-ныҥ ла Прибалтиканыҥ ороондорынаҥ 6000 кижи турушкан.

Стройотрядтардыҥ кыймыгузы башталганын 1959 јылда Москвада Ломоносовтыҥ адыла адалган университеттиҥ 339 студенти Тӱндӱк-Казахстанский область јаар солок кӧдӱрер иштерде туружып барганыла колбойдылар. Кийниндеги јылдарда бастыра јаан стройкаларда – БАМ-ды, КамАЗ-ты, ВАЗ-ты, Саяно-Шушенский ГЭС-ти тударында, ороонго учурлу ӧскӧ дӧ иштерде студенттердиҥ отрядтары туружатан. Бу јиит улуска јаҥы јерлерди кӧрӧр, јаҥы најылар табар, анайда ок јайгыда акча да иштеп алар арга болгон. Стройотрядтардыҥ школын 19 миллионноҥ ажыра јииттер ӧткӧн.

Бу кыймыгу эмдиги ӧйдӧ орныккан. Студенттердиҥ отрядтары Сочиде Олимпий ойындардыҥ тудумдарын, “Восточный” деген космодромды тударында турушкан, јииттер эмчиликтерде санитарлар, балдардыҥ лагерьлеринде вожатыйлар, поездтерде проводниктер болуп ла кӧп ӧскӧ дӧ јерлерде иштейдилер.

Бис бӱгӱн Горно-Алтайсктагы госуниверситеттиҥ (ол ӧйлӧрдӧ государственный пединституттыҥ) студенттериниҥ  текшироссиялык стройотрядтыҥ тоозында Ыраак Кӱнчыгышта Шикотан ортолыкка иштеп јӱргени керегинде эске алынышты јарлайдыс.

Стройотрядка шылтай Тымык теҥисле јӱскенис

Јай. 1976 јыл. Кичӱ изӱ айдыҥ бажында Горно-Алтайскта ӱренип турган бир канча студенттер Ыраак Кӱнчыгыш јаар, Шикотан ортолыктӧӧн стройотрядтыҥ ижин бӱдӱрерге атангандар. Ол тоодо Туулу Алтайдаҥ: Люба Бабышева (Чернова), Света Кинова (Катынова), Надя Сомоева, Лиза Тухтубаева, Галя Апубаева, Нурлан Козубаева, Зира Козубаева ла Лена Шалтаева (Кыдыева). Бу кыймыгу ол ӧйдӧ “Всесоюзный студенческий отряд имени ХХV съезда КПСС” деп адалган.

Горно-Алтайсктыҥ, Барнаулдыҥ, Новосибирсктиҥ студенттерин бириктирип, “Линейный Сибирский студотряд” деп адаган, јааны Шмаков деп ӧбӧкӧлӱ кижи болгон.

Новосибирскте  аҥылу (студенческий) поездке отурып, ороонныҥ кӱнбадыш талазыныҥ база кӧп тоолу студенттериле кожо јолысты улалтканыс. Владивостокко јетире јол 6-7 конокко улалган. Кӱндер изӱ, поездте ичер суу јылу, амтаны уйан, шыраладыс ла. Байкал кӧлдиҥ јанына поезд токтоордо, ончо улус кӧл јаар јӱгӱришкен, бис кожо ло. Сууныҥ амтандузын, соогын, јакшызын! Чек ле Алтай јеристиҥ суузындый! Бистиҥ ару суубыстыҥ учурын, баа-бескезин ол тушта ла билгенис.

Владивостокко једип келзес, оноҥ ары эки кӱннеҥ барар керек деп айдышты. Бис, арга-кӱчис јеткенче, калала таныжып бастыс:  Шикотан јаар акча иштеп бараткан улустыҥ карманы куру не.

Јылу ороондордоҥ јӱзӱн-јӱӱр јиир ӧзӱм курсак тартып турган рефрижиратор-керепти Владивостоктыҥ талай-вокзалында кӧрӱп јӱргенис, ады “Марина Раскова”. Качан да кӧрбӧгӧн кандый ла алама-јиилектерди ондо амзаганыс. Керептиҥ јааны, тартып турган кожыныҥ кӧби ончобыска кайкал болгон.

Шикотан ортолык јаар “Советский Союз” деген керепле барганыс. Ол ороонныҥ улус тартатан эҥ јаан лайнер-кереби эмтир. Узуны 200 метрдеҥ ажыра, бийиги 9 этаж тура кире. Бисти, студенттерди, 3-чи класстыҥ јеринде – трюмда апарган.  Оноҥ бийиктей – 2-чи класстыҥ каюталары, эҥ јакшызы – 1-кы класс. Керепте кинозал, спортзал, ресторан бар, эжиктерде бичимелдер английский тилле бичилген. Бисти каа-јаада ресторанга ажанарга апарып турар, ондогы ак скатертьтердеҥ, бычак-вилкалардаҥ чочып, терлеп-бурлап, чала-была ажанып турарыс.

Бир кӱн теҥисте кӱн-ай ӱрелип, јааш, тыҥ салкын башталган. Бир сӧслӧ – “качка”. Керептиҥ силкинижине чыдажар арга јок. Трюмда барып јаткан улуска, бийиктей класстардыйына кӧрӧ, кӱч болгон. Аргаданып палубага чыгып, ойто каютадӧӧн сӱрдӱртип те турарыс.

Эртенгизинде кӱн айаскан. Палубага чыгып келзеес, айландыра кӧс јеткенче кӧк-чаҥкыр ӧҥдӱ суу – Тымык теҥис…

Шикотан – Курил ортолыктардыҥ эҥ ле тӱштӱк дейтени, ол Япония ороонго јуук. Ортолыктыҥ ӧс калыгы – айндар, олор мында  јокко јуук улус эмтир,  айны укту тоолу ла кижи кӧргӧнис.

Ортолык бойы јаан эмес: узуны 27 километр, тууразы, элбек ле тужы, 13 километр. Мында эки јерде балык консервалаар завод иштеген. Бистиҥ токтогон јер – Малокурильск. Сайра балыктаҥ консерва белетеген заводто 2 сменала тӱни-тӱжи иштегенис. Бу јыл балык ас болгон.

Бош ӧй келижерде, ортолыкла ары-бери базып, эмикке балыктыҥ ӱзӱктерин илип алып, камбала балык та тутканыс. Ол балыкты каарып, јип болбогоныс – эдине бензин ӧдӱп калган болгон.

Кажы ла јыл сыгын айда јопондор ӧбӧкӧлӧриниҥ мында јуулган сӧӧктӧрине келетен эмтир. Бу тушта бистиҥ ороон ло Јопон ортодо аайлашпастар болуп, олорды ортолыктӧӧн кийдирбеген. Бис тирӱ јопон кижи кӧрӧргӧ база каруулдаганыс ла.

Онойып, Шикотан ортолыкта 3 айга јадып иштегенис. Јаан акча иштеп албаган да болзобыс, јакшы, кӧдӱриҥилӱ кӱӱн-санаалу јанып келгенис.

Алтайыстаҥ бу кире узак ӧйгӧ айрылып барган эмезис. Кару Алтайыс, кырларыс кӧрӱнип келерде, јӱрегис типилдеп, буттарыс јерге тийбей барган. Чын ла, “учуп” тургандый билдирген.

Јиит тужыстыҥ база бир солун ӧйи мынайда ӧткӧн. Кожо ӱренген балдар, стройотрядта  иштеген студенттер, телекейде эҥ јаан Тымык теҥисле јорык эмдиге санаада ундылбай арткан.

Елена КЫДЫЕВА