Алтайдын Чолмоны

Кара кӧстӱ Аманданаҥ эзен

13.12.2019

Ӧскӧ ороондордо јадып турган јерлештерис керегинде бичимелдерди јарлаарын улалтып јадыбыс. Бӱгӱнги куучын-эрмек кычыраачыларды ыраак Великобритания ортолыкка апарар. Оймон ичинде чыккан-ӧскӧн Оксана БОЛТОВСКАЯ јерлежис  Англияныҥ Саффолк графствозында јуртайт.

—Оксана, баштапкы сурак: неге ӱренип, кайда јӱрӱп, Англияга једип бардыгар?

—Мен Кӧксуу-Оозы аймактыҥ Ак-Кобы јуртында чыккам. Сӧӧгим мундус. 80-чи јылдарда, јуртымныҥ кӧп балдары чылап, интернатта јадып ӱренгем. Школдо јаҥыс ла «5» ле «4» темдектерге ӱренген јакшы ӱренчик болгом деп айдып болбозым. «Ада-энемди школго алдырбазын» ла деген сагышла ӱренгем. Ол тушта канча ла кире кӧп нӧкӧрлӧрлӱ болорго, ойноп јӱрерге артык болгон. Уроктордоҥ качып, тышкары баштактанып јӱрген учуралдар да кӧп болгон эмей. Школдо ӱренгеним — 10 класс.

Оноҥ Горно-Алтайсктагы педколледжте алты јашка јетире балдардыҥ эрте таскап ӧзӧриниҥ психологиязын ла балдардыҥ национальный садтарыныҥ таскадаачызына ӱренгем. Оныҥ кийнинде ӧйдӧ тӱӱкилик ле юридический факультеттерде заочно ӱренгем. Баштапкызында эки јыл ӱренгем, экинчизин дезе алтынчы курста таштап ийерге келишкен.

Гран ары јанында ороондордо јадар деген јаан амаду болбогон. Је мен јаштаҥ ала кычырарын сӱӱп, кӧп бичиктер кычыргам ла јорыктап турарга амадагам.

Кыскарта айтса, Англиядӧӧн баштапкы катап мен ӱӱре-јелемге айылдап барып јӱргем. Ол ло тушта эш-нӧкӧрим болотон кижиле самолетто таныжып алгам. Колбуны ӱспей, куучындажып јӱреле, бир јыл киредеҥ ол мени ого кӧчӱп келзин деп сураган. Онойып Англияда јадып баштадым.

—Ары једип барган тушта Слер элдеҥ озо нени кӧрӱп кайкадар? Ондо бистиҥ ороондогызынаҥ не иле аҥыланып турды?

—Солун, јилбилӱ деп билдиргедий немелер кӧп болгон эмей. Је эҥ ле тыҥ Англия сӱреен кӧп культуралар колболышкан јер болгоны кайкатты, анчада ла оныҥ тӧс калазы Лондон. База бир учурлу ла јакшы аҥылузы — ол мында јербойыныҥ улузы башка ороондордоҥ келгендерге кӱндӱзек, килеҥкей болгоны. Олор башка албатылардыҥ культуразын, улустыҥ бойын тооп јӱрет. Келген кижиниҥ английский тилди билери, оныла куучындап турганы кандый да коомой, кажылгакту болзо, оны кем де шоотпос, карын да оҥдоорго албаданар. Толерантность деген оҥдомол бийик кеминде.

—Англияныҥ калазында тегин јадын-јӱрӱм, Слердиҥ кӧрӱмерле, кандый, элбеде куучындап берзер? Кӱнниҥ аайынаҥ ала не-немениҥ, јадын-јӱрӱмниҥ баазына јетире.

—Мындагы јадын-јӱрӱм чек башка. Сибирьдиҥ кату кыштарын, соокторын билген кийнинде, бу ороонныҥ климады јымжак деп билдирет. Је ол ок ӧйдӧ мында кейдиҥ чыгыныҥ кеми сӱрекей бийик деп айдар керек. Кей -2 градуска јетире соой берзе, тышкары тынарга да кӱч боло берет.

—Кейдиҥ чыгынаҥ улам англичандар јаантайын штан-чамчалу, пижамалу уйуктап турган дежет…

—Пижамалу уйуктап турганы чын. Је мен сананзам, мында јаткан улус кейдиҥ чыгынаҥ да эмес, а ӧйинеҥ ӧткӱре кымакай болгонынаҥ улам, кӧп одыру ӱребеске, јылу пижамаларлу уйуктайдылар. Меге озо баштап онызы кайкамчылу болгон, је эмди сананзам, шыраҥкай болгоны карын да јарамыкту, албатыныҥ сагыштузын кӧргӱзет. Одыру, коммунальный јеткилдештер мында чындап та баалу. Бис уйуктаар ӱч кыпту, јаан эмес айлыста ӱч кижи јадып тура, коммунальный јеткилдештер учун ла каланыҥ каланын кожо чоттозо, айында јирме беш муҥ салковойдоҥ кӧп акча тӧлӧйдис (300 фунт = 25800 салковой).

Кышкыда кейдиҥ јылузы, Сибирьге кӧрӧ, 20 градуска јылу да болзо, Алтайда кар јаап салза — ол андый ару, јарык… Агарышкан агаштар, кырлар, кургак, соок кей ле буттардыҥ алдында чыкырап турган јалтырууш кар — мен мыныҥ ончозына коркышту кунугып јӱредим…

Улустыҥ јадын-јӱрӱми керегинде куучындап турала, мында эл-јон акча-манат јанынаҥ аргалары аайынча бӧлинип турганы сӱрекей билдирлӱ болгоны керегинде айтпаска болбос. Онойып, бай ла аргазы орто кеминде улус башка райондордо јадат. Јондык тепкиште оноҥ до јабыс тургандардыҥ районы бар. Иммигранттардыҥ районы база бар.

Мен кӧп сабада Россиядаҥ, Прибалтикадаҥ эмигранттардыҥ балдарын школдо орус тилге ӱредедим.

—Чындап, слердиҥ биле бойыныҥ калажын канайып иштеп алат, эш-нӧкӧригер нени эдип турган, кандый кижи, кызар керегинде угарга јилбилӱ.

—Тӧс ӱредӱм педагогикалык ууламјылу учун, байла, салымым мени балдарды орус тилге ӱредерине экелди. Иштеп турган школымды Эстониядаҥ келген орус ӱй кижи Россотрудничествоныҥ, Россияныҥ элчилигиниҥ, каланыҥ јербойындагы башкартузыныҥ јӧмӧлтӧзиле ачкан. Школдыҥ чыгымдарыныҥ 20 процент кирезин государство тӧлӧйт. Онойдо ок Россияныҥ элчилиги болужат. Бисти, мындагы ӱредӱчилерди, элчилик узын бийиктедер ӱредӱлерге ийип турат. Келер јылда андый ӱредӱ-семинар Санкт-Петербургта ӧдӧр.

Орус тилле куучындап тургандардыҥ балдары ортодо башка-башка кӧрӱ-маргаандар ӧткӱрилет ле јеҥӱчил балдар Артек, Санкт-Петербург јаар амыралтага барып келет.

Мениҥ кызым Аманда 11 јашка једип калган, эмди бис оны база Россия јаар ӱредӱле колбулу јарамыкту амыралтага ийер деп сананып турус.

Мында балдар школдо он ӱч јыл ӱренет. Аманда школго тӧрт јаштуда барган. Балдардыҥ садиктериниҥ баазы база бийик. Кызыс садикке кӱнинде эки ле сааттыҥ туркунына јӱрерде, оныҥ баазы айында јирме беш муҥ салковойго једе беретен.

Эш-нӧкӧримниҥ ады Шван, ол британец. Ол кӧчӱриштер эдер бизнестӱ. Биледе эр кижи, орустап айтса, «с чувством юмора» болзо, јакшы деп сананадым. Шван ондыйлардыҥ бирӱзи. Онойдо ок ол јакшы ада. Улусты јаҥдаган јаҥыла ылгабай јат: Кудайга бӱдӱп турган болзо, мечеть, серкпе эмезе синагога барары — ончозы тӱҥей, теҥ, кижиниҥ бойыныҥ кӱӱнинде. Аскан курсагы да сӱрекей амтамду.

—Ӧскӧ ороондо эл-јонныҥ аш-курсагы база јилбилӱ сурак, ол јанынаҥ база элбеде айдып берзегер? Билегер нени сӱӱйт, Слерге анда улустыҥ кандый курсагы јарайт?

—Алтай курсак белетебей јадым. Каа-јаада ла кӧчӧ азадым. Амтамду, койу болзын деп, ого кӧп эт керек ине. Мениҥ улузым ондый курсакка ӱренбеген. Айлыста Јуук Кӱнчыгыштыҥ, Китайдыҥ, Индияныҥ аш-курсагын белетейдис. Алдынаҥ бери башка-башка јерлерде колонияларлу болгон английский культурада кандый ла амтамдар бар. Мында кӧп улус кулурлу чейинтиге уймап каарган балыкты (fish & chips — рыба в кляре) ла маала ажын сӱӱйдилер. Меге ол база јарайт. Онойдо ок чиз-кейк деген торттор сӱрекей амтамду. Кафе-ресторандарда оны мороженыйла кожо берет.

Англичандар, алтай улус чылап, сӱттӱ чай ичерге јакшызынат. Јаҥыс олор ого сахар кожуп ийет. Онойдо ок англичандар алтайлар ла ошкош, аш-курсакта тыҥ чӱм-чаҥ јок деп темдектедим. Олорго эттӱ тегин ток курсак ончозынаҥ артык.

—Алтай курсакты Ак-Кобыга келип, тойо јип турган болбойор… Шван ла Аманда Алтайда канча катап болгон?

—Эш-нӧкӧрим Алтайда бир катап болгон. Ого мениҥ Тӧрӧлимде сӱрекей јараган. Нӧкӧрлӧрине Алтайда улустыҥ кӱндӱзеги, Алтын Кӧлдиҥ ле јажыл Кадынныҥ јаражы керегинде эмдиге јетире јаантайын куучындап турат. Ого ӱзеери, эҥ јараш кыстар — Алтайда деп чотойт. Транспортто, ресторандарда баалар јеҥил деп темдектеген эди.

Аманда английский ле орус тилдерле јакшы куучындайт. Ол он бир јылдыҥ туркунына Россияда, Алтайда беш катап болгон. Кызычагымга Алтай дегени — ол оныҥ карган адазы ла энези (эмди олор экӱлези јок), таайы, эје-сыйындары, нӧкӧрлӧри, тӧрӧӧн-туугандарыс, олордыҥ айылдаштары, кой-јиилек, уйлар, такаалар, Кадын…

Англияда алтай улус барын сурулап таппадым, Алтайдаҥ келген орус та укту улуска учурабадым. Мында мениҥ нӧкӧрлӧрим — СССР-да болгон ороондордоҥ келген орус тилдӱ келиндер. Тӧрӧлинеҥ ыраап, башка јерде јадып турган улуска ончозына эҥ ле тыҥ тӧрӧӧндӧри, нӧкӧрлӧри јетпей турган эмей.

Бир катап, тоолу јыл кайра, Лондонго Ногон Шумаров келип јатканын Facebook-таҥ билип, ого јолугарга кызымла амадап келип јӱргенис (Оксананыҥ билези Лондонноҥ ыраак јок Ипсуич калада јадат). Алтай улус бери кажы ла кӱн келип турган эмес. Интернет ажыра оныла колбуга чыгып, таныжып, Лондонныҥ ичиле базып, куучындажып јӱргенис. Артист кижи Амандага комусла, топшуурлап ойногон, кокырлаган, карган адазы чылап, јылу куучындажып јӱрген. Ол туштажу кызычагымныҥ санаазында јаркынду элес болуп артып калган.

Кажы да јыл Санкт-Петербургтыҥ университеттериниҥ бирӱзинде иштеп турган келин келип јӱрген, база јолугып танышканыс. Ол английский тилдиҥ ӱредӱчизи де болзо, Англияда тегин јӱрген улустыҥ куучынын оҥдоорго кӱч болгонын темдектеген эди.

Чындап та, мында кажы ла бӧлӱк улуста бойыныҥ аҥылу айдыжы, акценти бар. Орустарда — бир, индиецтерде — база башка. Јербойыныҥ англичандарыныҥ куучынынаҥ олордыҥ ӱредӱзи керегинде билип алар арга бар. Бийик ӱредӱлӱ англичандардыҥ куучыны ла орто класстыҥ улузыныҥ куучыны иле башкаланып јат.

Бистиҥ Тӧрӧлисте алдындагы кинолордоҥ англичандар ончозы бийик ӱредӱлӱ, санаалу, чек, чӱм-јаҥы кӧп эл-јон деп билдиретен эди. Је ол ондый эмес. Мында кӧп неме кижи кандый јондык класстыҥ билезинде чыкканынаҥ камаанду. Темдектезе, ишмекчи улустыҥ билезинде чыккан бала кийнинде бийик ӱредӱ аларга јӱткиген учуралдар ас болот. Ол бийик ӱредӱге акча-манат ӱребей (бийик ӱредӱ учун тӧлӧӧр керек), ада-энезиниҥ иш-керегине јӧмӧжип, ондо ло иштеер.

Англия — башка-башка будуктарлу, амтамдарлу јилбилӱ ороон. Коммунальный јеткилдештердиҥ, ӱредӱликтиҥ, транспортло јорыктарыныҥ баазы бийик ле каландардыҥ кеми јаан да болзо, мында јадарга јакшы. Эртенги кӱн кандый болорынаҥ коркыбай јӱредис. Ороонныҥ башкарузында кандый да солынталар болзо, албатыныҥ јӱрӱминде не де тыҥ солынбай јат. Мында ончо немени ээжилерле башкарынып бӱдӱрет, ончо неме кӧп сабада улуска јакшы болзын деп эдилет.

Бойым Алтайда калганчы катап бу ла јууктарда болгом. Тӧс кала јаранып калган, парктар, магазиндер, кафелер кӧптӧп калган деп темдектедим. А кандый кӧп кар јаап салган?! Јаражын!

Англичанка-јерлежистеҥ телефон ажыра јилбилӱ ачык-јарык куучын уктыс. Ол алтай тилле бойы коомой куучындап турганын чике айтты. Је балазын колына баштапкы катап аларда, ичинде «мениҥ балам» деп алтайлап айдылганы санаазына артканын айтты.

Оксана бойыныҥ јӱрӱми керегинде орустап, алтайлап, английский тилле чокымдап куучындады. Оныҥ кара кӧстӧрлӱ, алтай чырайлу, эрке кызын кӧрӱп, алтай-англичан укту кыска карузый бербес арга јок. Аманда энези ажыра биске эзен айтты. Јӱрӱмде не болбос, айса болзо, Аманданыҥ алтай каны тартып, салымы оны Алтайга экелер болор бо деп, энезинеҥ сурадыс. Шван ла Оксана «бӱгӱн санаабыста јок болзо, эртенги кӱнисти кем билер?» деп каруузын бердилер.

Э. КУДАЧИНА