Алтайдын Чолмоны

Ороонныҥ ӧзӱминиҥ јолын чокымдаган тӧс документ

17.12.2019

Јаҥар айдыҥ 10-чы кӱнинде республикан парламентте Конституцияныҥ кӱнине учурлалган брифинг ӧткӧн. Орооныста Конституцияныҥ кӱни јаҥар айдыҥ 12-чи кӱнинде темдектелет. Брифингте Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ председатели Владимир Тюлентин, спикердиҥ  ордынчызы, республикан парламенттиҥ ижин тӧзӧӧр камыстыҥ башкараачызы Герман Чепкин, национальный политика, ӱредӱ, культура, јондык биригӱлер ле элбек јетирӱлер эдер эп-аргалар аайынча комитеттиҥ јааны Наталья Екеева, јасакберим, тап-эриктердии корыыры ла јербойында бойы башкарынары аайынча комитеттиҥ јааны Виктор Ромашкин, аграрный политика аайынча комитеттиҥ јааны Рустам Байдалаков турушкандар.

Кажы ла гражданинниҥ јайымыныҥ, тап-эриктериниҥ корыычызы, ороонныҥ тӧс јасагы – Россия Федерацияныҥ Конституциязы јӧптӧлгӧнин быјыл орооныста 26-чы катап темдектеп јадыс деп, Владимир Тюлентин брифингти ачып тура айткан. «1993 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 12-чи кӱнинде ороонныҥ кӧп саба эл-јоныныҥ ӱндериле јӧптӧлгӧн Тӧс јасак уур-кӱч ӧйдӧ јаҥыс ла государствоны чеберлеп алар ла айалганы турумкай эдер арга берген эмес, је анайда ок Россияныҥ ӧзӱминиҥ оноҥ арыгы јолын чокымдаар арга берген» — деп, Владимир Николаевич темдектеген.

Оныҥ айтканыла болзо, Россия – кӧп тоолу калыктарыла, башка-башка кӧрӱмиле, јаҥжыгуларыла аҥыланып турган ороон. «Бистиҥ амаду – Конституцияда салынган таҥынаҥ шӱӱлтелӱ ле баштаҥкайлу, теҥ-тай болор деген ээжилерди чеберлеп ӧскӱрери»  –  деп, спикер айткан.

Парламенттиҥ председатели ороонныҥ президенти Владимир Путин бистиҥ государствоны тыҥыдары аайынча политика ӧткӱрип турганын темдектеп, оныҥ тургускан амадуларга једерге јасактыҥ ээжилерин буспас керек болгонын айткан. «Јаҥыс ла Конституцияныҥ кӧгӱс-ийдезин ле таныгын јӱрӱмге кийдирип, тап-эрик системаны ӧскӱрип, эл-јонды бириктирип, бис улустыҥ јеткил јадын-јӱрӱмине, граждан јондыкты ӧскӱрерине, бастыра Россияныҥ ӧзӱмине керектӱ айалгаларды тӧзӧӧрис» –  деп, Владимир Тюлентин угускан.

Наталья Екеева бойыныҥ куучынында бистиҥ ороондо бир канча Конституциялар болгоны керегинде айткан. Баштапкызы 1918 јылда јӧптӧлгӧн. Ол Конституция Октябрьский социалистический революцияныҥ турулталарын јасакберим ажыра тыҥыткан, тӧзӧлгӧлӧгӧн. Государственный тудум бӧлӱгинде пролетариаттыҥ диктатуразыныҥ государствозы јӧптӧлгӧн. «Ол Конституция аайынча тап-эриктер ле јайым јаҥыс ла ишмекчи класска берилген»  –  деп, Наталья Екеева чокымдаган.

Социалистический республикалардыҥ Советтериниҥ бирлигиниҥ 2-чи съездиниҥ резолюциязыла 1924 јылдыҥ чаган айыныҥ 31-чи кӱнинде СССР-дыҥ Конституциязы јӧптӧлгӧн. «Бу тӧс документте ороонныҥ јондык бӱдӱм-устройствозы, граждандардыҥ тап-эриктери ле молјулары керегинде тизимдер болбогон. Је ол СССР-дыҥ тӧзӧлгӧнин темдектеген» –  деп, парламентарий айткан.

Социалистический республикалардыҥ Советтериниҥ бирлигиниҥ VIII чрезвычайный съездиниҥ јакааныла  СССР-дыҥ 1936 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 5-чи кӱнинде јӧптӧлгӧн Конституциязын «Сталинский» деп адайдылар. Не дезе, ол бистиҥ орооныста социализм јеҥгенин темдектеген деп, Наталья Михайловна айткан.

–Конституцияга јаҥы бӧлӱктер кийдирилген: јондык устройство, государственный јаҥныҥ јербойында органдары, јаргы ла прокуратура, граждандардыҥ тӧс тап-эриктери ле молјулары, талдаштардыҥ системазы ла оноҥ до ӧскӧзи керегинде.

Бу Конституция аайынча ороонныҥ јаҥыныҥ эҥ бийик органы съезд эмес, а Ӱстиги Совет ле оныҥ Президиумы боло берген.

1936 јылдыҥ Конституциязында СССР-дыҥ политический тӧзӧлгӧзи – ишмекчилердиҥ депутаттарыныҥ Соведи деп айдылат.  Мынайып, бирлик политический идеология тӧзӧлгӧн – деп, Наталья Екеева айткан.

Бу Конституция ээлемниҥ социалистический системазын ла производствоныҥ јазалдарына ла јепселдерине социалистический мензиништи экономический тӧзӧлгӧ деп темдектеген. Анда эки бӱдӱм ээлениш керегинде айдылган: государственный ла кооперативно-колхозный, анайда ок колхозчылардыҥ тураларыныҥ айландыра јери тураныҥ ээзиниҥ болгоны чокымдалган. Конституция аайынча государственный устройствоныҥ ээжилери: советский ле социалистический федерализм; добровольность ло республикалардыҥ бириккени, олордыҥ теҥ-тай болгоны ла суверенитеди.

1977 јылда «брежневский конституция» эмезе ӧзӱм алынган социализмниҥ Конституциязы јӧптӧлгӧн. Конституция ороонныҥ тӧс јасагы болуп, ороондогы кубулталарга сескир болгон ло перестройка ӧйинде ого јаҥы тизимдер кийдирилген  деп, республикан парламенттиҥ комитединиҥ јааны айткан.

–Конституцияга СССР-да президентство керегинде бӧлӱк кийдирген, анайда ок КПСС-тыҥ текши ле башкараачы учуры керегинде 6-чы тизим ийдезин јылыйткан. Мынайып, Конституция ӧскӧ политический партиялар тӧзӧӧрин јараткан. Анайда ок таҥынаҥ ар-јӧӧжӧ керегинде тизимдер кийдирилген. 1991 јылда СССР јайрадылат ла јаҥы государство тӧзӧлӧт. 1993 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 12-чи кӱнинде текшиалбатылык ӱнберишле РФ-тыҥ Конституциязы јӧптӧлгӧн. Шак ла анда бистиҥ республиканыҥ статузы керегинде айдылган ла Алтай Республиканыҥ Конституциязын јӧптӧӧр арга берилген – деп, парламентарий айткан.

Вице-спикер Герман Чепкин бойыныҥ куучынында ајаруны 1993 јылдыҥ Конституциязына эткен. Оныҥ айтканыла болзо, РФ-тыҥ Конституциязы – государствоныҥ РФ-тыҥ граждандарыныҥ јайымы ла тап-эриктери темдектелген, эҥ бийик юридический ийделӱ тӧс документи болуп јат. Ороондо кӱч ӧйлӧр болордо, Конституция јаҥыс ла государственный тӧзӧлгӧлӧрди чеберлеер ле айалганы турумкай эдер арга берген эмес, је анайда ок Россияныҥ ӧзӱминиҥ јолын чокымдап темдектеген.

Вице-спикердиҥ шӱӱлтезиле, РФ-тыҥ 1993 јылда јӧптӧлгӧн Конституциязыныҥ аҥылу темдектериниҥ бирӱзи – гуманистический ууламјылу болгоны. Кижиниҥ јайымы ла тап-эриктери анда эҥ бийик байлык деп темдектелет. Олорды јаратканы, бӱдӱргени ле корулаганы – государствоныҥ тӧс молјузы деп, ол айткан.

Парламенттиҥ комитединиҥ председатели Виктор Ромашкин Россия Федерацияныҥ тӱӱкизинде 5 Конституция болгоны керегинде айткан: 1918, 1925, 1937, 1977 ле 1993 јылдардыҥ. 1918 јылда јӧптӧлгӧн баштапкы Конституция ӱй улуска талдаштарда туружар тап-эрик берген. Виктор Ромашкинниҥ темдектегениле, Швейцарияда ӱй улуска талдаштарда туружар тап-эрик јӱк ле 1971 јылда берилген. Бӱгӱнги Конституция 1993 јылда текшиалбатылык ӱнберишле јӧптӧлгӧн. Анда адылу программалар, келер ӧйгӧ ууламјылар темдектелген. Анайда ок правовой государствоныҥ тӧзӧлгӧлӧри салынган, оныҥ 7-чи тизиминде орооныс социальный государство деп темдектелген. Виктор Васильевичтиҥ шӱӱлтезиле, 1993 јылдыҥ Конституциязында айдылган политический тӧс ууламјылар јукарып јат. Документте айдылганыла болзо, государство гражданский јондыктыҥ ла оныҥ организацияларыныҥ: политический партиялардыҥ, јондык организациялардыҥ ла биригӱлердиҥ керектерине киришпей јат, государственный јаҥ учун тартыжуда политический ийделерге теҥ-тай айалгалар болорын јеткилдейт.  Је јӱрӱмде андый эмес. Ол ло 90-чы јылдарда митингтерге ле јуундарга јууларга, эмдигизине кӧрӧ, јеҥил болгон.

Аграрный политика аайынча комитеттиҥ јааны Рустам Байдалаков республиканыҥ депутаттарыныҥ Конституцияныҥ урокторын ӧткӱрип турганы јашӧскӱримди таскадарына јакшы камаанын јетирип турганын темдектеген. Оныҥ айтканыла, эмдиги эл-јон ортодо тап-эрик таскаду текшигосударстволык амаду болуп јат. Не дезе, граждандардыҥ тап-эрик аайынча таскадузыныҥ кӧргӱзӱлери ле чыҥдыйы ороонныҥ ӧзӱмине чике камаанын јетирет. «Мынызы анчада ла правовой государствоныҥ ӧзӱмине јаан учурлу. Оны тӧзӧӧриниҥ амадузы Россия Федерацияныҥ Конституциязыныҥ 1-кы тизиминде айдылган болуп јат»  –  деп, парламентарий айткан. «Бис школдыҥ ӱренеечилериниҥ ајарузын Тӧс јасакка јилбиркедип тура, олордыҥ тап-эрик культурага јилбӱзин ойгозодыс» – деп, ол  темдектеген.

Адакыда, республикан парламенттиҥ спикери тергеениҥ эл-јонын бастыра депутатский корпустыҥ адынаҥ ороонныҥ эҥ учурлу государственный байрамдарыныҥ бирӱзи – Россия Федерацияныҥ Конституциязыныҥ кӱниле уткыган. «Бастырагарга бек су-кадык, амыр-энчӱ ле јеткил јадын-јӱрӱм кӱӱнзейдим. Учурлу болгоны – орооныстыҥ Тӧс јасагыныҥ ээжилери бузулбазын ла кажы ла российский гражданин келер ӧйине бӱдӱмјилӱ болзын!» –  деп, ол айткан.

АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ пресс-службазы

Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуругы