Алтайдын Чолмоны

Јӱрӱмде чике амадулар тургузар керек

20.12.2019

Бойыныҥ керегин баштап, аргачы болорго турган улустыҥ јолы, байла, качан да јеҥил болбой јат. Бу улуска билгирлери кӧп, албаданчак, јана баспас, турумкай кылыкту болор керек деп билдирет. Алтай улуста аргачы болоры алдынаҥ бери јолду, кезик албатыларда чылап, канында бар деп, айдып болбозыс дезем, кӧп улус јӧпсинер болбой. Андый да болзо, ортобыста аргачылыкта бийик једимдерге јеткен јерлештерис бар болгоны сӱӱндирет. Бӱгӱн бис андыйлардыҥ бирӱзи аргачы Александр ТРАНОВЛО јууктада таныжадыс.

Јаҥжыкканы аайынча куучынысты база ла айылчыбыстыҥ јаш тужынаҥ баштап ийели. «Аш — кылгада, бала — јашта» дегениле, Александрдаҥ ол јаш тужында кандый болгон, неле јилбиркеген, ада-энези кандый улус, олор оны неге таскаткан деп сурадыс.

«Чыккан јерим — Экинур јурт. Јаш тужым Улаган аймактыҥ Саратан јуртында ӧткӧн — деп, ол куучынын баштады.—Ондо ол тушта телефон ло Интернеттеҥ болгой, электроот то кӱнинде бир ле саатка берилип турар болгон. Оныҥ учун бис, балдар, тӱжине ле тышкары јӱргенис. Суу тажып, кажаган арчып, одын јарып, соокко кӧс јашталып туруп, хоккей ойноп јатканча, кӱн ӧдӱп калар. Јурт јердиҥ тегин ле сӱӱнчилӱ јӱрӱми. Энем башка ороондордыҥ тилдериниҥ ӱредӱчизи, адам экономист болуп иштегендер. Ол тушта мен биске нениҥ учун андый кӧп уйлар, койлор керек болгон деп кайкаар болгом. Сӱт те кӧп, эт те кӧп. Онызы јакшы эмей, је ол ок ӧйдӧ кажаганда ӧтӧк толтыра, иш деген неме баштаҥ ажыра.

Оогошто коркышту баштак уул болгом. Оныҥ учун арбаш-сабалганды база јигем ле. Је јакшы ӱренип турганым учун јаандарым ойто «јымжай» беретен.

Уулчактар јуулажып ойноорын недеҥ де артык сӱӱйтенис. Мен командир болуп, «в атаку!» деген кыйгыла ӧштӱге удура чаптыртарымда, одоштой турган уй јаҥы чыккан балазын коптолоп, менле тыҥыда ла «јуулашкан» эди. Ол учуралда нӧкӧр-уулчактар мени аргадап болбой, бис экӱни айландыра узак ла јӱгӱрген. Сӱрекей ачу болгон, ончобыс кӱҥӱреде ыйлаганыс санаама кирет…

Алтынчы класста болорымда, Кан-Оозы аймактыҥ Кайрукун јуртына кӧчкӧнис. Ондо меге, оогош балага, ончо неме јаан кайкал болгон. Бир класста ӱренетен балдар сап-сары чачту, апагаш чырайларлу, ӱзеери кемизи де алтайлап куучындабай турган… Бу мениҥ башка культурала баштапкы таныжум болгон. Кийнинде бу таныжу меге јакшы камаанын јетирген деп айдар керек.

База ӱч јылдаҥ Горно-Алтайскка кӧчӱп келгенис. Мен республикан гимназияга ӱренерге киргем. Бу ла ӧйлӧрдӧ адам јада калган, оныла кожо јаш тужым да тӱгенген деп айдарга јараар.

10-чы ла класста ӱренип тура, бойымга чике сурактар ла амадулар тургузып, бӱдӱрерге темигип алгам. Мен Томсктыҥ государстволык университединде телекейлик экономиканыҥ факультедине кирерге амадагам. Бу санаам бӱтсин деп, меге школды алтын медальла божодор керек болгон. Оны алганы университетке кирерге јаан јеҥилтелер берип турган учун.

Гимназияда ӱренеримде, меге эртен турадаҥ ала эҥирге јетире бош ӧй јок болуп туратан. Таҥла јӱгӱрип тазыктырынар, оноҥ карындажымды школго јетирер, ойто барып, оны алар, ӱренер, кружокторго (астрономия, физика, математика), библиотекага барар, эҥирде кикбоксингле тазыктыруга јӱгӱрер керек… Онойып кажы ла кӱн. Албаданып ӱренип, школды алтын медальла божотком, амадаган ӱредӱге киргем.

ТГУ-ныҥ «телекейлик экономика» деген факультедин тегиндӱ талдабагам. Экономист адамныҥ ла ӱредӱчи энемниҥ профессияларын бириктирип, экономист-международник болор деп шӱӱдим.

ТГУ-ныҥ баштапкы курсында ӱренип турала, Аржан Иташевле танышкам. Оноҥ ло бери нӧкӧрлӧжип јӱргенис. Ол тушта Аржан мен ӱренген факультетте 4-чи курста ӱренип турган болгон. Россияныҥ экономикалык вузтарыныҥ студенттерине ДААД (Германская служба академических обменов) программа керегинде меге бу нӧкӧрим айдып берген. Бойыныҥ ӧйинде Аржан ары конкурсты орой белетенип баштаган учун ӧдӱп болбогон эди. Ол мени конкурска ууламјылап, белетеништи эртеледе башта деп айдып берген болгон. Бу конкурска ӱч јылдыҥ туркунына белетенгем ле ӧй келерде, конкурсты једимдӱ ӧдӱп, Германияда ӱренерге стипендияны ойноп алгам. Стипендияны Уралдыҥ ары јанында јӱк мен ойноп алган болгом. Онойып, Германияга јеткем. Немец профессорлор меге «Россияныҥ азиат јанынаҥ келген Александр» деп баштангылайтан. Нениҥ учун дезе бисте Москвадаҥ келген Александр база ӱренген.

Байла, ончо ло балдар чылап, ӱредӱни божодоло јанып, Тӧрӧлиме тузалу болорго амадагам. Германияда јӱреле, санаа-кӧрӱмим эмеш элбеген де, солынган да деп айдарга јараар. Ӱредӱни божодып ла ийеле, јанар эмес, а ӧскӧ ороондордо, јаан калаларда улусла иштеп, бизнес-иштер башкарарында керектӱ јаан ченемел јууп, керектӱ колбулар тудуп, ого ӱзеери акча-манат јанынаҥ аргаларды тыҥыдып алар деп шӱӱдим.

Бойымныҥ бу амадуларымды бӱдӱрип, мен текши тооло Томскто, Санкт-Петербургта, Германияныҥ бир канча калаларында 23 јыл јадып ӱренгем ле иштегем. Иштеген јерлеримниҥ тоозында албатылар ортодо јаан компаниялар: Motorola GmbH (Таунусштайн, Германия), Германский «Райффайзен» кредитный биригӱде, Томский областьтыҥ башкартузында, MAS Elektronik AG тӧзӧмӧлдӧ (Гамбург, Германия), General Satellite Corp тӧзӧмӧлдӧ (Санкт-Петербург), Bosch & Siemens Home Appliances Group, IWG Isolier Wendt GmbH. Ол фирмаларда ла учреждениелерде башка-башка иштер бӱдӱрген, ол тоодо менеджер, баш специалист, баш закупщик, заводтыҥ башкараачызы болуп иштеген.

2015 јылдаҥ ала бойымныҥ алдымда аргачы болуп иштейдим. Ижимниҥ ууламјылары: тыш экономикалык иштер, јеткилдеш-поставкалар, саду, брендтер ичкерледер иштер ле о. ӧ.. Бойымныҥ баштапкы бизнес-ӱлекерлеримниҥ тӱӱкизи 2012 јылда, кызычагым чыккан тушта, Санкт-Петербургта башталган.

Туулу Алтайымга мен бир јыл кире кайра јанып келдим. Тургуза ӧйдӧ менде Алтайда туризм бӧлӱгинде ле лектехсырье белетееринде бир канча ӱлекерлер бар. Темдектезе, Турачак аймакта Бий сууныҥ јарадында балдар су-кадыгын орныктырар лагерь тудары белетелет. Туулу чанала јыҥылаар «Манжерок» комплекстиҥ јанында гостевой айыл тудулат, ол келип јаткан јылдыҥ јазында иштеп баштаарын темдектеп алдыбыс. Аҥылу технологияларла продукция белетеп, Китайдӧӧн аткарарын пландайдыс.

Онойдо ок Алтай Республиканыҥ Бизнес-инкубаторыла колбуда иштейдим: ондо эл-јонго докладтар кычырадым, экспортный иштер аайынча тренингтер ӧткӱредим.

Тӧрӧл јеримде иштеп баштаганымнаҥ ала јӱк ле бир јыл болды. Ончо неме јаҥы ла башталып јат. Јерлештеримде кандый бир бизнес-ӱлекерлер, санаа-шӱӱлтелер бар болзо, ӧмӧ-јӧмӧ куучын ӧткӱрер аргабыс бар. Амадуларды јӱрӱмде бӱдӱрерге, чике алтамдарды чоттоп, кирелте-аргалар табарга чырмайып, ийде-кӱчин салар керек.

Тӧрӧл газеттиҥ јиит кычыраачыларына јаҥы јылда бийик једимдер ле јаҥы ачылталар кӱӱнзейдим».

Александрга бийик једимдер, ачык јолдор кӱӱнзейдис.

Э. КУДАЧИНА