Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Јайалтазы, тӧрӧл тили – бек канады…

24.12.2019

Алтай Республиканыҥ јурукчылары кӱчӱрген айдыҥ 17-27 кӱндеринде Тӱндӱк Кипрдиҥ Тӱрк Республиказыныҥ тӧс калазы Лефкошидеги (эмезе Никосия)  Јууккӱнчыгыш университединде ӧткӧн арт-конференцияда туруштылар.  «Алтайдыҥ Чолмоны» эл газеттиҥ бӱгӱнги айылчызы  Россия Федерацияныҥ нерелӱ јурукчызы Амыр УКАЧИНЛЕ  ӧткӧн эрмек-куучын солун јол-јорыкка учурлалат.

–Амыр Борисович, Кипр јаар болгон јайаандык јол-јорыкты сакыбаган јанынаҥ болгон деп айдарга јараар ба? Айса болзо, Слерге мынаҥ озо ӧскӧ јерлерде мындый ок арт-конференцияда туружарга јарамыкту арга келишкен бе, ол јанынаҥ айдып ийзер?

–Бис 2017 јылда јиит јурукчыларла, бӱгӱнги кӱнде кожо иштеп турган Игорь Катоновло, Аржан Ютеевле кожо Татарстанда, Елабугада (кычыраачылар билер) ӧткӧн арт-симпозиумда турушкан эдис. Елабугада эмдиги санаттыҥ музейи ачылып јаткан. Келген јурукчыларга иштегедий јарамыкту айалга тӧзӧлӧт. Оныҥ кийнинде олордыҥ иштериниҥ кӧрӱзи ӧдӧт лӧ јуруктар галереяныҥ бойында артат. Ол тужында, байла, Алтайдаҥ барган јурукчылар керегинде јакшынак кӱӱн-санаа арткан болор. Нениҥ учун дезе, Елабугада  ӧткӧн симпозиумныҥ кураторы болгон Башкортостанныҥ нерелӱ јурукчызы   Салават Гилязетдиновко Тӱрк Республикадаҥ окылу кычырту келерде, ол сакыбаган јанынаҥ олорго бис керегинде айткан болуптыр. Јол-јорык бӱткӱлинче тӧлӧлгӧн. Је тӧс ээжи-некелтези – јурукчылар јураган јуруктарын олордо артыргызар учурлу.  Ӱзеери јайаан иштер кемиле јаан болоры база чокымдалган.

–Слер арт-симпозиумда текши Россиядаҥ канча кижи туруштаар?  Алтайдаҥ барган јурукчылар Кипр деген алтайда кандый јуруктарын кереес эдип артыргысканы јанынаҥ угарга јилбилӱ…

—Солун ла јилбилӱ симпозиумда ороонныҥ эҥ ле ыраак деген талаларыныҥ адынаҥ Уралдыҥ, Сибирьдиҥ, Ыраак Кӱнчыгыштыҥ јарлу устары јилбиркеп туруштылар. Россиядаҥ бис бастыра 12 кижи болгоныс. Биске сӱреен каруулу, чокым, бир сӧслӧ айтса, јеҥил эмес јакылта берилген: кажы ла јурукчы кыска ӧйдиҥ туркунына  бойыныҥ Тӧрӧлине, албатызына учурлалган 3-4 јурукты јураар.

Онойып, мен бойым «Алтай кырлардыҥ ээлери» деп адалган тизӱ иштеримниҥ «Умай-Эне – Энелердиҥ ле балдардыҥ Коручылы», «Аба-Каан – аҥдаарыныҥ Болушчызы», «Курагай-Каан – куштардыҥ Кудайы» деп тизимди такып јурадым. Аржан Ютеев бойыныҥ «Очы-Бала» деген јуругын (триптих), Игорь Катонов дезе «Болушчылар», «Алтайдыҥ балдары» ла «Айас кӱн» деген јуруктарын  катап кеденге (холст) салды. Бис олорго талдама деген тогус ижисти акту кӱӱнистеҥ артыргыстыс.

–Амыр Борисович, Тӱндӱк Кипрдиҥ Тӱрк Республиказында тӱрк телекейдиҥ эмдиги санадыныҥ музейин тӧзӧӧри, ӱлекердиҥ ээзи Суат Гюнсел керегинде кычыраачыларга  тоолу эрмекле де болзо айдып берзеер?

–Тӱрк телекейиниҥ эмдиги санадыныҥ музейин  тӧзӧӧри јанынаҥ ӱлекердиҥ ээзи ады јарлу, аргалу-чакту Суат Гюнсел деп кижи болуптыр. Јаан бай. Јууккӱнчыгыш университеттиҥ ээзи 67 јашту тӱрк миллиардер, ол миллиардер-байлардыҥ «Форбс» журналдагы тооломына кирип јат. Университетте јер-телекейдиҥ јииттери ӱренет.

Тӱндӱк Кипрдиҥ тӧс калазы Лефкошиде тӱрк телекейдиҥ јаҥжыккан јаҥжыгуларын кӧргӱзип, чеберлеп ле ӧскӱретен эҥ баштапкы музейи ачылары тӱӱкилик керек. Галереяныҥ је ле деген туразы тудулат. Ол бир јылдаҥ ачылар деп темдектелет. Је кычыртула келген јурукчылар университетте ле общежитиеде  иштеп јат. Тӱрк тилдӱ ороондордоҥ келген јурукчылар келер ӧйдиҥ музейиниҥ тӧзӧгӧзин салып, иштеп јатканы оморкодулу.

–Слерге Суат Гюнселле таныжарга, куучындажарга   келишти бе?

–Эйе, Суат-Бей, мында ончо улус бу кижини онойдо адап јат, бистиҥ кӧрӱниҥ ачылтазында турушкан. Бойыныҥ сыны бийик эмес, кӧстӧри санаалу, эрмек-куучыны табылу,  тили байлык. Кӧрӱми аҥылу, ӧзӧги бекем, амадулары јаан. Эмдиги санаттыҥ галереязын тӧзӧӧр, иштедер деген амадузына турумкай ла чындык болгоны куучынынаҥ, кӧргӧн кӧрӱжинеҥ јарт билдирет.

Санатты билер де, баалап та турган кижи болуптыр. Суат-Бей бойыныҥ кыбында бистиҥ делегацияла таныштыру ӧйинде: «Шак ла јурукчы бойыныҥ јуруктарында албатызын чындык кӧргӱзет. Айдарда, јураарыныҥ санадында эл-калыктыҥ бойыныҥ узыныҥ ийдези ле ойгор сӧзи, кӧрӱми салынган ла јурукчы-ус онызын бойыныҥ јуруктарына чыгарат.  Јурукчыны «ӧйди чеберлеечи» эҥ ле учурлу кижи деп айдарга јараар. Мен јурукчыларга, олордыҥ ӧйди кӧргӱзип билерине, оныҥ ийдезин берип билерине кӱйӱнедим.

Россияда тӱрк телекейине кирип турган кӧп тоолу калыктар бар. Тӱрк тилдӱ ороондордыҥ јурукчыларыныҥ аргалары јаан ла олор бой-бойлоры ортодо куучындажар учурлу»– деп айтты.

–Јаан ӱлекердиҥ амадузы да јаан, чын ба?

–Чындап та, бу ӱлекердиҥ тӧс ууламјыларыныҥ бирӱзи ончо ороондордыҥ санат сӱӱчилерин тӱрк телекейдиҥ јураар санадына тартары, јилбиркедери. Темдектезе,  Китайдыҥ эмдиги санадыныҥ кӧрӱлериниҥ залдары бар, кӱнбадыш  санат шиҥделет ле ӧзӧт, Россияда Орус музей, Третьяковская галерея… Је тӱрк телекейдиҥ ороондорында эмдиги ӧйдиҥ ондый музейи јок. Ӱлекер јуукта ла јолына чыккан. Туразы тудулат.  Музейдиҥ ачылтазы 2020 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 15-чи кӱнине темдектелген болуптыр.

Суат-Бей арт-симпозиумдарга мынаҥ да ары тӱрк телекейиниҥ јаан јайалталу улузын кычырар амадулу. Ол ӧткӧн база бир куучын-эрмек ӧйинде айтты: «Слер, бу арт-симпозиумныҥ туружаачылары, музейдиҥ учредительдери болуп јадыгар. Слердиҥ иштерер мында, айдарда, музейдиҥ кӧдӱриҥилӱ ачылтазына  слерге база кычырту болор».

–Тӱрк телекейдиҥ санат музейи Јууккӱнчыгыш университетле кандый колбуда?

–Бу музейдиҥ ижин јаҥыс ла кееркедим учурлу деп айдарга јарабас. Оныҥ онойдо ок билим учуры база јаан. Мында искусствоведтер иштеер. Олор экспонаттарды шиҥдеп, јартап бичип, каталогтор тургузар. Музейдиҥ ишчилери телекей кеминде устарды бедиреер, кӧрӱлерин ӧткӱрери јанынаҥ шӱӱлте эдер. Айса болзо, ӧткӧн јылдардыҥ  иштери кӧрӱлер, алылар. Јууккӱнчыгыш университет – Суат-Бейдиҥ оморкодузы. Университеттиҥ материальный  аргалары  јаан ла тыҥ. Музей университетле чике колбуда.

–Амыр Борисович, тӱрк калыктардыҥ ук-тӧзи, тили текши, тӱҥей болордо, чӱмдемел, кеендик телекейинде текши јайаандык ишке ичкери јаан јол берет деген шӱӱлтеле јӧп пӧ?

–Тӱрк телекейдиҥ улузыныҥ кӧгӱс кӧрӱми, ич байлыгы бой-бойына јуук ла таныш. Јурукчы дезе бойыныҥ ижинде ӧйди ле бойыныҥ албатызын чындык кӧргӱзеечи ус деп айдарга јараар. Темдектезе, бис, алтай элдиҥ чыгартулу улузы, бойыстыҥ калыгысты иштеристе кӧргӱзедис. Јурукчы кандый  жанрла иштеерге турганы бойында. Је ол бойыныҥ иштеринде  бойыныҥ албатызын, оныҥ кӱӱнин, кӧрӱмин кӧргӱзет.

Кипрде тӱрк телекейиниҥ музейин тӧзӧӧр деген амадуныҥ тӧс учуры – тӱрк албатылар јууктада таныжып куучындашсын, бойыныҥ санадыныҥ ӧзӧгин билзин. Нениҥ учун дезе бис кажыбыс ла бойыстыҥ   ла алдыста ӧзӧдис. Тазыл-тамырыс јаҥыс та болзо, је ол текши ӧзӱмди эмдиги телекейге элбеде кӧргӱскедий јер, айалга јок деп айдарга јараар. Чындап, олор јурукчыларды тӱрк тилле «санатчылар» деп айдып турганын солун уктым.

–Симпозиумныҥ ээжи-некелтезиле  слерге, јурукчыларга, кемиле јаан тизӱ ишти тӱрген бӱдӱрер керек болгон. Јайаан иште уур-кӱчтер учурады ба?

–Болгон ло. Је иш јанынаҥ ончозы бийик кеминде болгонын темдектеер керек. Мастерской, масляный, акриловый будуктар, кисточкалар, онойдо ок керектӱ материалдар артыгынча болды.

Темдектезе, мен, онойдо ок бистиҥ ӧскӧ дӧ јурукчыларыс качан да кемиле јаан (бир метр) јуруктар јурабаганыс. Ээжиле 10 кӱнниҥ туркунына ондый је ле деген ишти (јуруктарды) јураар керек.

Айла, Салават меге мынаҥ да ары јаан јуруктарды бичизин деп јакшынак эп-сӱме айдып: «Шак мындый кемдӱ иш – сениҥ, оныҥ учун ӱренип, ченеп таскаарыҥ. Јаан залдарда јаан иштер кӧрӱнер, кӧскӧ илинер. Јайаандык узыҥды тыҥыдып, кӧнӱ иште» – деп јакыды.

Бисте јаан иштерле иштеер мастерской до, айалга да јок ине.

Је онойып, бис јаан кемдӱ ишти ченеп кӧрдис. Чындап та, јайаан ижисте јаҥы ченемел болгоны база јакшы.

–Иш, јакылта каруулу, ӧй ас болгон. Јараш ортолыкла, талайла таныжып, јуугынаҥ кӧрӧргӧ чӧлӧӧ ӧй келишти бе?

–Каруулу јакылтага ӧй ас берилген. Јӱрегимде чочып, кӧнӱ ле иштедим. Ӱстине мен эки кӱнге оройтып келгем.

Ортолыкла  таныжарга, талайда эжинерге бӱткӱл кӱн керек ине. Мениҥ јиит коллегаларым ижин тӱрген бӱдӱрген. Јаш улустыҥ эрчими де јаан эмей. Олордо экскурсияларга, талайга ӧй арткан.

Је мен мастерскойдо баш кӧдӱрбезинеҥ ле иштедим. Чаҥкыр  амадула эзендежип салдым. Ортолык, талай мени, мен олорды кӧрбӧйтӧн эмтирим деген санаа болды.

Је качан кӧрӱниҥ ачылтазыныҥ кийнинеҥ бисти, бир бӧлӱк  јурукчыларды, талай јаар кычырарда, кайкал мында  болды. Бу сыйды, байла, Јайаан ийген болор. Тышкары кӱчӱрген ай. Је талайдыҥ суузы јылу, чала чакпынду да болзо, эжинерге јараар…

–Амыр Борисович, Россияныҥ јурукчыларыныҥ кӧрӱзиниҥ ачылтазы јанынаҥ айдып берзегер?

–Бис ӧскӧ јурукчыларла јӱк ле ашкарынар ӧйдӧ аҥылу залда туштажатаныс. Мениҥ оҥдогонымла, ондо бир ле уунда башка-башка ороондордоҥ  јӱске шыдар јурукчылар болгон. Олор база кычыртула 10-15 кӱнге келип јат. Јурукчылардыҥ кезиги келип јат, кезиги кайра јанат. Иштеп, иштериниҥ кӧрӱзин тургускан кийнинеҥ  јангылайт.

Университеттиҥ ӱредӱлӱ корпустарыныҥ баштапкы этажтагы холлдорында кӧрӱниҥ јаан залдары бар. Университетте јаҥыс ла ӱредӱ ӧдӱп турган эмес. Је анайда ок ӱренеечилерди јураар санадыла таныштырары, јилбиркедери јанынаҥ јарамыкту. Мен Азербайджанныҥ, Казахстанныҥ јурукчыларыныҥ  кӧрӱлеринде болдым.

Бисти, јурукчыларды, баалап, бисле јилбиркеп турган јерде болорго јаан ырыс деп айдарга јараар. Кӱчӱрген айдыҥ 27-чи кӱнинде бистиҥ кӧрӱниҥ ачылтазында культураныҥ министри турушты. Ол биске сертификаттар табыштырды.

Бис Алтайдаҥ деп айтканыста, јурукчылар сӱреен јарадып угатан. Нениҥ учун дезе Алтай – тӱрктердиҥ кабайы деп, телекейде кажы ла тӱрк билер. Је качан бис олорло бойыстыҥ су-алтай тилисле куучындашканыста, олордыҥ  кайкаары тыҥ болды.

Јиит коллегаларым Аржан ла Игорь тоомјылу, јарлу јурукчыларла  теҥ-тай куучындажып турганын кӧрӧргӧ меге оморкодулу болды. Јаш улуска бу јииттердеҥ јозок алгадый. Нениҥ учун дезе сен культураҥды, чӱм-јаҥыҥды билер болзоҥ, сени ыраак јерлерде тоор, сеге јилбӱ болор. Ӱзеери алтай ӧзӧктӱ јуруктарды јурап турзаҥ, тоомјы база мында. Башка-башка ороондордоҥ келген јурукчыларла, санат сӱӱчилерле сен теҥ-тай турарыҥ. Алтай балдарга тилерди јерибегер, куучындагар, кычыргар, калыгарла оморкоп јӱрӱгер деп айдар кӱӱним бар. Ыраак Кипрде, Тӱрк Республикада бистиҥ алтай куучын-эрмегис угулганы,  Алтайыс, албаты-јоныстыҥ кӧгӱс-байлыгы јуралган јуруктары артканы алтай элге оморкоду эмес пе?

–Суат Гюнсел — аргалу-чакту, бай кижи келер ӧйди кӧрӱп-шӱӱп, акча-манадын кижиликке тузалу керекке салып јатканы јакшы. Бистиҥ Алтайда ондый тӧрӧлчи кӱӱн-санаалу, аргалу-чакту улус табылган болзо… Слердиҥ сӧзӧӧрди, шӱӱлтегерди угуп ийели?

–Байа акча-манадына, јӧӧжӧзине кару кижи – чыгымду, тузазы јок керек деп айдардаҥ айабас. Је бу узак ӧйгӧ јарамыкту, тузалу керек. Ыраада, ажындыра кӧрзӧ, бу ортолыкка келген ле келетен туристтерге, бойыныҥ албатызына кӧргӱзетен јаан ла учурлу энчи-байлык болорын Суат Гюнсел јакшы билет.

Бу ла кижи университетти  ачканына ла јаҥы музейди тудуп јатканына ӱзеери Кипрдиҥ ӧзӱмдериниҥ ле тындуларыныҥ, аҥ-кужыныҥ музейин ачкан.

Айса болзо, бистиҥ де албаты ортозынаҥ тереҥ, ойгор санаалу, арга-чакту кижи табылып, акча-манадын алтай культураныҥ ичкери ӧзӱмине салар.

Бӱгӱнги кӱнде бистиҥ, алтай калыктыҥ, алдында тӧрӧл тилин корып алары јанынаҥ јаан иш турат. Тилисти, оныҥ байлыгын корып алзабыс, албаты болуп  артарыс. Кем де бойыныҥ арга-чагыла озо ло баштап балдардыҥ алтай тилине ӱредер садигин ачса, оныҥ кийнинде школды ла бийик ӱредӱлӱ заведениени ачса, албатыныҥ келер ӧйи тыҥытту болор ине. Кипрде Суат-Бейдиҥ университеди – јарамыкту јозок. Бичиичилерди, јурукчыларды јӧмӧп, бичиктерди, журналдарды, газеттерди чыгарза, Алтайдыҥ эмдиги санадыныҥ музейин иштетсе… Бу бистиҥ чаҥкыр амадубыс. Је меге чаҥкыр амадуныҥ јӱрӱмде бӱткенин кӧрӧргӧ, тударга јаан ырыс келишти.

Алтай улуста «Јокты јок ээчиир» деген кеп сӧс бар. Бис «јок» деп комыдабай, бисте бар, арга-чагыс артыгынча деп, ыраада кӧрӱп, ӧмӧ-јӧмӧ јӱрзес кайдар. Суат-Бейдий кӧгӱстӱ кижи табылып, албатызына болушсын, јӧмӧзин деп кӱӱнзейдим.

–Амыр Борисович, ачык-јарык куучын-эрмек учун алкыш-быйан.

К. ПИЯНТИНОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина