Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Тӧс иштердиҥ акчазы быжулалган

24.12.2019

Эл Курултайдыҥ јаҥар айдыҥ 20-зинчи кӱнинде ӧткӧн сессиязында тергеениҥ акча-манат аайынча тӧс јасагы – Алтай Республиканыҥ 2020 јылга ла планду 2021-2022 јылдарга бюджеди јӧптӧлгӧн.

Сессияныҥ ижинде АР-дыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели Олег Хорохордин, Федерация Совединиҥ конституционный јасакберим иш ле государстволык строительство аайынча комитединиҥ јааныныҥ баштапкы ордынчызы Владимир Полетаев, Государстволык Думаныҥ депутаттары Иван Белеков ло Родион Букачаков, АР-дыҥ башкарузыныҥ турчылары, республикан комитеттердиҥ ле ведомстволордыҥ, федерал бӱдӱреечи јаҥныҥ бистиҥ тергеедеги башкартуларыныҥ  башкараачылары, республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧриниҥ јаандары ла депутаттар Советтериниҥ председательдери, јондык биригӱлердиҥ чыгартулу улузы турушкан. Јуунды АР-дыҥ парламентиниҥ спикери Владимир Тюлентин башкарып ӧткӱрген.

Тергеениҥ келер 2020 ле ээчий эки јылга бюджединиҥ ӱлекери экинчи кычырышта кӧрӱлген. “Бюджетти мындый ајарулу шӱӱшкенин мен баштапкы катап кӧрӱп јадым. Калганчы эки айга башкару Эл Курултайга иштеген” – деп, республиканыҥ башчызы Олег Хорохордин шӱӱжӱ ӧйинде айткан.

Республиканыҥ келер ӱч јылга бюджединиҥ баштапкы кычырышта јӧптӧлгӧн тӧс кӧргӱзӱлери федерал бюджеттеҥ 1,7 млрд салковой  акча кожулганыла колбой кубулганын АР-дыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчызы, акча-манат аайынча министр Ольга Завьялова сессияда айткан. Онойдо, АР-дыҥ 2020 јылга бюджединиҥ кирелтелери 21,597 млрд салковой болоры темдектелген.

Бюджеттиҥ чыгымдарыныҥ акчазы 15 государстволык программа ла программаларга кирбеген ууламјылар аайынча ӱлелген. 2020 јылда эл ӱлекерлер аайынча бӱдӱретен иштерге 4 млрд салковой акча чыгарылар, ол тоодо 2,5 млрд салковой – федерал тӧс јердиҥ акчазы.  Јасакта тӧс, элдеҥ озо бӱдӱретен керектер, ол тоодо ишјалды, јонјӱрӱмдик молјуларды бӱдӱретен акчалар быжулалган. Темдектезе, ӧскӱс балдардыҥ стипендияларына ла пособилерине 334 млн салковой ӱзеери акча чыгарары тем-дектелген. Медициналык ишчилерди, јиит специалисттерди, ӧскӱс балдарды јадар јерле јеткилдеерге, специалисттердиҥ  удурумга јаткан јериниҥ баазын тӧлӧӧргӧ 254 млн салковой јасакта бичилген. “Земский учитель”, “Земский доктор” деген программаларга чыгарылып јаткан акча 60 млн салковой, јурт ээлемниҥ специалисттерине – 20 млн салковой.

Бюджеттиҥ экинчи кычырыжында ӱредӱлик бӧлӱкти јӧмӧӧриниҥ јаҥы ууламјылары (7 ӱлекер), јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧниҥ ле јурт јерлердиҥ ӧзӱмин јӧмӧӧриниҥ тӧрт јаҥы ӱлекери темдектелген. 2020 јылда јурт јерлердиҥ ӧзӱмине 80 млн салковой акча чыгарылып јат. Эл-јонныҥ јадын-јӱрӱмин јеткилдеер системалардыҥ ижин јеткилдеерине – 389 млн салковой.  Јурт ээлемге 990 млн салковой чыгарылар, ол тоодо кӧнӱ јӧмӧлтӧ эдерине  – 572 млн салковой. Кичӱ ле орто аргачылыкты јӧмӧӧрине чыгарар акчаныҥ кеми – 355 млн салковой, олордыҥ кӧп сабазы федерал акча.

2020 јылда бюджеттеҥ чыгарган инвестициялардыҥ кеми 1 млрд 891 млн салковой болор, бого таҥынаҥ ӱлекерлерге ресбюджеттеҥ чыгарган кожулта акча кирип јат. Онойдо, ӱредӱлик бӧлӱкте: Кан-Оозында ла Кӧксуу-Оозында школдорды, Горно-Алтайскта, Улаганда, Маймада ла Чамалда балдардыҥ садын тударга 420 млн салковой; су-кадыкты корыыр бӧлӱкте: балдардыҥ республикан эмчилигин элбедерине ле аймактарда 15 ФАП-ты тударга 358 млн салковой; культура бӧлӱкте Јаҥы Белтир јуртта Культураныҥ байзыҥын бӱдӱре тударга ла 2022 јылда Культуралык ӧзӱмниҥ тӧс јерине 59 млн салковой темдектелген.

Јолдорго чыгарган акчаныҥ кеми, федерал бюджеттеҥ чыгарган трансферттерди кожо алза, 2020 јылда  3 млрд 033 млн салковой болоры темдектелген, бу 2019 јылда болгонынаҥ эки катапка кӧп.  Муниципал тӧзӧлмӧлӧргӧ государстволык чыдуларын бӱдӱрерге  7 173 млн салкой јӧмӧлтӧ акча чыгарылар.

 Текшилей, республикан бюджеттиҥ 2020 јылга кирелтелери 21 597,9 млн салковой, чыгымдары  21 692,7 млн салковой ло дефициди 94,7 млн салковой болоры темдектелген. 2021 јылдыҥ бюджединиҥ пландалган  кӧргӱзӱлери: кирелтелер – 21 456,4 млн салковой, чыгымдар – 21 415,3 млн салковой, дефи-цит – 41 млн салковой; 2022  јылда кирелтелер  – 19 099,9 млн салковой, чыгымдар – 19 016,9 млн салковой ло дефицит – 83 млн салковой.

Парламенттиҥ экономикалык, акча-манат ла калан политика аайынча комитединиҥ јааны Артур Кохоев шӱӱжилген сурак аайынча коштой јетирӱзинде республиканыҥ бюджедин белетеер иш Эл Курултайдыҥ јаҥы тудуузы иштеп баштаган ӧйдӧҥ лӧ ала башталганын, ӱлӱрген айдаҥ бери бюджеттиҥ сурактарына учурлалып, ишмекчи бӧлӱктердиҥ 21 јууны, комитеттердиҥ 14 јууны ӧткӧнин айткан. Бу ӧткӧн иштиҥ турултазында депутаттардыҥ тургускан кӧп сурактары чечилген, школдордо балдарды изӱ курсакла јеткилдеер, карды арчыыр техниканы алар, ФАП-тарды тудар, спорттыҥ ӧзӱмин ле ветеринар службаныҥ ижин јӧмӧӧр, грант акчалардыҥ кемин кӧптӧдӧр лӧ ӱнбереечилердиҥ тургускан ӧскӧ дӧ курч сурактарына чыгарылган акчаныҥ кеми баштапкы кычырышта темдектелгенинеҥ кӧптӧгӧн деп, ол темдектеген.

Комитеттиҥ јааны муниципал тӧзӧлмӧлӧргӧ керектӱ тудумдарды тударга ӱлекер документтерди белетеери јаан чыгымду керек болгонына аҥылу ајару эдип, бу сурактыҥ аайына чыгар некелте турганын угускан.

Шӱӱжӱ ӧйинде КПРФ-тыҥ фракциязыныҥ јааны Виктор Ромашкин АР-дыҥ башкарузыныҥ структуразы кандый болорын Эл Курултай эмдиге јетире билбезин ле башкаруга чыгарылган акча кӧптӧгӧнин угу-скан. Оныҥ темдектегениле, депутаттардыҥ тургускан ас эмес сурактарына куру каруулар берилген. Балдардыҥ пособие акчазыныҥ кеми, районный коэффициентти кошконыла, 126 салковой болуп артканча. Јал тӧлӧбӧс юридический болуш јетирерге 2014 јылда 1 млн салковой чыгарылган болзо, 2020 јылга – 500 муҥ салковой, мыныҥ бажында кӧп улус адвокаттардыҥ јал тӧлӧбӧс болужыла тузаланып болбос. Јаан кемдӱ акча улус јатпай турган јерлерле ӧдӧр Урлу-Аспак – Каракол јолды тударга чыгарылганын ла бу ок ӧйдӧ Улаган–Акташ ла Чаргы–Кан-Оозы деген јолдор кӧп јылдарга јазалбай турганын Виктор Ромашкин темдектеп, коммунисттердиҥ фракциязы бюджетти јӧптӧӧрин јӧмӧбӧзин угускан. Бого тӱҥей шӱӱлтелерди депутат Мария Демина угускан.

Республикан бюджетти белетеери аайынча иш јарым јыл кире ӧйгӧ улалганын ла депутаттардаҥ келген 130 кире тӱп-шӱӱлтелер башкаруда шӱӱжилип, ол аайынча бӱдӱретен керектер темдектелгенин республиканыҥ башчызы Олег Хорохордин шӱӱжӱ ӧйинде айткан. Темдектезе, кар јуунадатан кӧлӱктер алары аайынча иш ӧткӧн лӧ Горно-Алтайскка ла Маймага баштапкы кӧлӱктер јуук ӧйдӧ једип келер.

Эл ӱлекерлердиҥ акчазын проектно-сметный документацияга тузаланары аайынча суракла федерал јаҥга баштану эдилген ле болуш болор ижемји бар деп, башчы айткан. Башкаруныҥ Резервный фонды керегинде айдар болзо, ондо темдектелген акча балдардыҥ маргаандарга, кӧрӱлерге ле ӧскӧ дӧ јол-јорыктарына билеттер аларга, ӧскӧ дӧ ылтам керектерге барат. Акташтаҥ Улаганга ла Чаргыдаҥ Кан-Оозы јаар јолдорго бюджетте акча темдектелип калган деп, Олег Хорохордин темдектеп, Урлу-Аспак–Каракол јолго акчаны федерация чыгарганын угускан. Бу јол республикада туризмди, ол тоодо кышкы туризмди ӧскӱрерине јӧмӧлтӧлӱ болор ло берген акчадаҥ мойнооры тенексӱ керек болор деп ајарган.

Бюджеттиҥ кирелтелери быјыл 2 млрд салковойго кӧптӧгӧнин ле база да кожуларын айдып, турган курч сурактар кӧп, башкару олорды билер ле бӱдӱрери аайынча иштеп јат деп, тергеениҥ башчызы угузып,  республикада айалга учун депутаттар бӱдӱреечи јаҥла теҥ каруулу болгонын ајарган.

“Алтайдыҥ Чолмоны” газеттиҥ корреспонденти Эмина Кудачина РФ-тыҥ президенти Владимир Путинле пресс-конференцияда Горно-Алтайскта 7-чи алтай школды тудар суракты кӧдӱргенин јарадып (“Молодец!” деп айдып), бу школдыҥ сурагы быјыл тергеебиске РФ-тыҥ ӱредӱлик аайынча министри, ӧскӧ дӧ јаан јамылулар келерде айдылганын башчы темдектеген. “7-чи школды тудар иштерди эзенде баштаарыс деп сананадым” – деп, ол сессияда айткан.

Тергеебистиҥ тӱӱкизинде алтай тилдиҥ тӱрк тилдердиҥ тӧзӧлгӧзи болгон јаан учуры ороонныҥ башчызы кеминде  баштапкы ла катап  баалалганын Госдуманыҥ депутады Иван Белеков јуунда темдектеген. Мыныла колбой биске “Алтай тилдиҥ ӧзӱми аайынча программа” јӱрӱмде канайда бӱткенине, алтай тилди корыыр ла ӧскӱрер ӧскӧ дӧ сурактарга ајару эдер керек деп, ол айткан.

Шӱӱжилген сурактар аайынча Эл Курултайдыҥ јӧбинде АР-дыҥ башкарузына бюджет керегинде јасакты бӱдӱрер тушта ла ого ӱзеери акча келзе, тӧс ајару эдетен керектер темдектелген. Олордыҥ тоозында јурт јерлерде сууӧткӱштер эдер, јурттарды эл-јонго јадарга јарамыкту эдип јазаар, республиканыҥ ветеринар ишчилериниҥ ишјалын бийиктедер, јурт јерлерде “јажыл” ла агротуризмди ӧскӱрерине јӧмӧлтӧ эдер, Улу Јеҥӱниҥ эзенде темдектелер 75 јылдыгыла колбой Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдарында тылда иштегендерге 1 муҥ салковой акча берерин јеткилдеер ле о. ӧ. иштер бичилген.

Мынайып, республиканыҥ келер ӱч јылга бюджеди кӧп саба депутаттардыҥ јӧмӧгӧниле јӧптӧлгӧн.

Сессия анайда ок Кыйалтазы јок медициналык страхованиениҥ Алтай Республикадагы тергеелик кӧмзӧзиниҥ 2020 ле планду 2021-2022 јылдарга бюджедин јӧптӧгӧн. Бу сурак аайынча јетирӱни јуунда кӧмзӧниҥ директоры Ольга Корчуганова эткен. ТФОМС-тыҥ бюджединиҥ текши кирелтелериниҥ кеми 2020 јылда  4 млрд 962,8 млн салковой, 2021 јылда 5 млрд 259,6 млн салковой ло 2022 јылда 5 млрд 544,3 млн салковой болоры јӧптӧлгӧн, чыгымдардыҥ кӧргӱзӱлери келер ӱч јылда  мындый ок.

Кӧмзӧниҥ 2020 јылдагы текши кирелтелериниҥ  4 млрд 802,6 млн салковойы федерал кӧмзӧниҥ бюджединеҥ тӱжер акча, 140,0 млн салковой – бюджеттер ортодогы трансферттер, 20,1 млн салковой – калан ла калан эмес кирелтелер болгоны јуунда ай-дылган.

Депутаттар Алтай Республиканыҥ 2019 ла план-далган 2020-2022 јылдарга бюджедине ле Кыйалтазы јок медициналык страхованиениҥ тергеелик кӧмзӧзиниҥ 2019 ла пландалган 2020-2022 јылдарга  бюджедине эдилип турган кубулталарды јӧптӧгӧн.

Алтай Республиканыҥ Шиҥжӱ-чоттоор палатазыныҥ јаанына Эжер Малчинов тудулган. Эл Курултайдыҥ мынаҥ озо ӧткӧн сессиязында бу јамыга адалган кандидаттар јӧмӧгӧн керектӱ  ӱндер алып болбой, ӧтпӧгӧн. Бу учуралда Эжер Малчиновтыҥ кандидатуразын парламенттиҥ башкараачызы Владимир Тюлентин ле 16 депутат адаган.

Эжер Малчинов 1976 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 28-чи кӱнинде Кош-Агаш аймактыҥ Ортолык јуртында чыккан. Экономиканыҥ ла башкартуныҥ Новосибирсктеги академиязын ӱренип божоткон. 1998 јылдаҥ ала 2003 јылга јетире калан јаҥдарда иштеген, 2003-2005 јылдарда – “Горный Алтай” ГТРК-ныҥ председателиниҥ ордынчызы болгон. 2005 јылдаҥ ала 2012 јылга јетире – “Консультант” деген компанияныҥ генеральный директоры, 2015-2017 јылдарда – АР-дыҥ культура министри. Эжер Малчиновтыҥ кандидатуразын сессияда турушкан бастыра 39 депутат јӧмӧгӧн, удура бир де кижи болбогон.

Алтай Республиканыҥ Талдаачы кӱреези сессияда јӧптӧӧрине ӱч јасактыҥ ӱлекерин (АР-дыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ председателиниҥ ижин токтодорыныҥ ээжилери керегинде,  Алтай Республикада референдумдар керегинде, АР-да талдаачы камыстар керегинде) чыгарган. Адалган јасактарга федерал јасактарга келиштире кубулталар эдилген.

Депутаттар “Алтай Республикада баланыҥ тап-эриктери аайынча чыдулалган кижи керегинде” јаҥы јасакты јӧптӧгӧн. Ол аайынча јетирӱни јуунда АР-да баланыҥ тап-эриктери аайынча чыдулу кижи Надежда Манзырова эткен.

Быјылгы јылдыҥ калганчы сессиязында депутаттар текши 27 суракты шӱӱжип, олор аайынча келиштире јӧптӧр јараткан. Јуунныҥ учында АР-дыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели Олег Хорохордин ле парламентарийлер ортодо ылтам турган курч сурактар аайынча ачык-јарык эрмек-куучын ӧткӧн.

Светлана Кыдыева

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина